Sarkofag Juniusza Bassusa

Do połowy IV wieku chrześcijaństwo przeszło wiele istotnych zmian. Przed nawróceniem się Konstantyna Wielkiego religia ta była dość marginalna w kulturze Rzymu. Chrześcijaństwo, jako religia monoteistyczna, zakazywała swym wiernym uczestnictwa w lokalnych kultach. Takie rytuały były jednak zupełnie normalne w całym Rzymie. Nie powinniśmy więc zapominać, iż przez pierwsze kilka wieków bycie chrześcijaninem wiązało się z ukrywaniem oraz rzymskimi prześladowaniami. Rosnąca popularność w końcu sprawiła, że chrześcijaństwo dotarł w końcu do zamożnych mieszkańców miast. Naprawdę popularne się dopiero ok. IV wieku, gdy elity cesarskie decydowały się na nawrócenie, stało się częścią ogólnej kultury.

Pochodzący z senatorskiej rodziny Junius Bassus był przedstawicielem wspomnianych wyżej elit. Jego ojciec był prefektem pretorianów i sprawował obowiązki administracyjne na zachodzie Imperium. Sam Junius Bassus zaś był rzymskim praefectus urbi. Pozycja ta pochodziła jeszcze z czasów panowania królów w Rzymie i nadawana była członkom najbardziej elitarnych rodzin. W swojej pracy Junius Bassus odpowiadał za zarządzanie stolicą Imperium. Gdy zmarł w wieku 42 lat w 359 roku n.e. wykonano dla niego wyjątkowy sarkofag, który znajduje się dzisiaj w Watykanie. Junius Bassus przyjął chrześcijański chrzest na krótko przed swoją śmiercią.

Styl i ikonografia tego sarkofagu odzwierciedla zmieniony status chrześcijaństwa. Jest to najbardziej widoczne na fragmencie w środku górnego rzędu. Przed czasami Konstantyna figura Chrystusa była rzadko przedstawiana bezpośrednio, ale tutaj, w sarkofagu Juniusa Bassusa, widzimy Chrystusa wyraźnie widocznego nie w narracyjnym przedstawieniu z Nowego Testamentu, ale w formie wywodzącej się ze sztuki Cesarstwa Rzymskiego. Traditio legis ("dawanie prawa") było formułą w sztuce dającą wizualne świadectwo cesarzowi jako wyłącznemu źródłu prawa.

Już w tak wczesnym okresie artyści nadali charakterystyczne cechy dla świętych Piotra i Pawła. Piotra przedstawiano z fryzurą przypominającą miskę oraz z krótką, przystrzyżoną brodą. Pawła zaś przedstawiano w bródce z szpicem oraz wysokim czołem. Na obrazach Piotr ma białe włosy a Paweł czarne. Tak wczesne ukształtowanie się symboli typowych dla apostołów może oznaczać autorytet, jakim cieszyli się oni wśród wiernych. Biskupi twierdzili, iż ich autorytet ma korzenie w osobach Dwunastu Apostołów.

Piotr i Paweł cieszyli się uznaniem za najważniejszych apostołów. Biskupi Rzymu uznawali swoje powołanie jako wywodzące się bezpośrednio z sługi Świętego Piotra, założyciela Kościoła w Rzymie i pierwszego rzymskiego biskupa. Popularność formuły traditio legis w sztuce chrześcijańskiej w IV wieku miała związek z koniecznością stworzenia chrześcijańskiej doktryny.

W przeciwieństwie do przyjętych sposobów ukazywana świętych Piotra i Pawła, we wczesnej sztuce chrześcijańskiej zauważyć możemy dwa nurty ukazywania Chrystusa. Jedną wzorowaną na wizerunkach Apollo, młodego i żwawego młodzieńca bez brody oraz drugą, wzorowaną na wizerunkach Zeusa, na których Jezus miał długie włosy, brodę i był ukazywany w pozycji dominującej.

Stopy Jezusa (obrazek wyżej) spoczywają na głowie mężczyzny z brodą, który rozkłada nad sobą welon. Jest to bezpośrednie zapożyczenie z sztuki rzymskiej, podobny motyw znajduje się na kirysie zbroi Augusta z Prima Porta. Historycy sztuki uważają, iż głowa należy do Coelusa, rzymskiego boga niebios. Coelus na zbroi Augustusa oznaczał rzymski autorytet nad wszystkim, co znajdujące się pod opieką nieba. Ukazanie Jezusa w tej pozycji świadczy o uznaniu Go jako władcy Niebios.

Na obrazku powyżej z lewej widzimy rzymską płaskorzeźbę ukazującą Adventus Marka Aureliusza. Był to uroczysty wjazd cesarza, wracjącego z podbojów do Rzymu. Autor sarkofagu Juniusa Bassusa inspirował się już nie historiami z Starego Testamentu, ale adventus, jednym z przykładów klasycznej sztuki rzymskiej. Zaraz pod ukazaniem Jezusa jako Króla Niebios znajduje się ilustracja przedstawiająca triumfalne przybycie Jezusa do Jerozolimy. Zestawienie tych dwóch ilustracji, gdzie w jednej w otoczeniu apostołów Jezus włada nad niebiosami a w drugiej wjeżdża do Jerozolimy na osiołku sugeruje, iż rzeźbiarz chciał, abyśmy zwrócili na to uwagę.

Możemy dostrzec wiele intencjonalnych odwołań do scen z Starego i Nowego Testamentu, na przykład ukazanie Adama i Ewy zakrywających swoją nagość. Adam i Ewa zaczęli dostrzegać swoją nagość po zjedzeniu owocu z zakazanego drzewa, przez co sprowadzili na ludzkość grzech pierworodny. Chrystus zaś zszedł na Ziemię, aby odkupić ludzkość przez swoją śmierć i zmartwychwstanie. Ludzkość jest w potrzebie zbawienia z tego świata.

Ukazanie także cierpienia Hioba z lewej strony dolnego rzędu głosiło wiarę w to, iż nawet dobrzy i sprawiedliwi muszą cierpieć bóle ziemskiego życia. Hioba ratuje jedynie niezłomna wiara w Boga.

Na prawo od sceny Triumfalnego wejścia Jezusa do Jerozolimy znajduje się Scena z przypowieści o Danielu. Przypowieść ta była bardzo popularna w sztuce wczesnego chrześcijaństwa do ukazania wiary w Boga jako siły umożliwiającej zbawienie.

Zbawienie jest także tematem płaskorzeźby Abrahama ofiarującego Izaaka, która na sarkofagu znajduje się z lewej strony górnego rzędu. Bóg wystawił wiarę Abrahama na próbę wymagając od niego ofiarowania swego jedynego syna. Abraham chce to uczynić, ale w ostatniej chwili wysłany przez Boga anioł anioł zatrzymuje jego rękę ratując Izaaka. Prawdopodobnie umieszczenie tej sceny na sarkofagu mogło mieć także inne znaczenie. Historia złożenia ofiary z swojego jedynego syna nawiązuje do ofiary Boga, który poświęcił dla ludzkości swego syna. Wcześni chrześcijańscy teologowie integrowali części Starego i Nowego Testamentu dostrzegając w Starym Testamencie historie poprzedzające wydarzenia z Nowego Testamentu. Popularność historii o Abrahamie i Izaaku może wynikać z podobieństw tej historii do historii Ukrzyżowania Chrystusa.

Co prawda artysta nie zdecydował się ukazać bezpośrednio Ukrzyżowania. Odwołuje się jednak do Pasji Chrystusa sceną osądu Piłata (umieszczoną w dwóch częściach po prawej stronie górnego rzędu płaskorzeźb). Sposób wykonania sceny nawiązuje do tego, jak Rzymianie przedstawiali Justitię, boginię sprawiedliwości. Autor sarkofagu zdecydował się nawet na umieszczenie postaci Marka Aureliusza. Cesarz siedzący na sella curulis pilnuje, by osądzić barbarzyńcę sprawiedliwie. U jego boku widzimy postać Piłata. Takie umieszczenie podkreśla pozycję Piłata jako prefekta Rzymu w Judei i na pewno miało dużą wartość dla autora płaskorzeźby. Stanowisko Juniusa Bassusa również dawało mu prawo do zasiadania na sella curulis.

Tak, jak Chrystus został skazany przez rzymskie władze, świętych Piotra i Pawła uznano za męczenników pod panowaniem rzymskim. Pozostałe dwie sceny na sarkofagu pokazują świętych Piotra i Pawła żyjących w męczeństwie. Piotra i Paweł, uznawani za najważniejszych Apostołów są najbardziej wyeksponowani. Do ich męczeństwa należy nawet bycie świadkiem śmierci Chrystusa. Artyści zdają się podkreślać to łącząc drogę na ukrzyżowanie św. Piotra oraz wizerunek Chrystusa sądzonego przez Piłata. W obu scen główną postacią jest otoczona przez dwie inne postacie.

Znaczenie Piotra i Pawła w Rzymie podkreśla to, iż dwa najważniejsze kościoły wzniesione jeszcze na polecenie Konstantyna Wielkiego to Bazylika św. Piotra oraz Bazylika św. Pawła za Murami. W miejscu, w którym postawiono Bazylikę św. Piotra istniał wcześniej cmentarz, który uznaje się za miejsce pochówku św. Piotra. Nie jesteśmy pewni, czy planowano właśnie tam pochować Juniusa Bassusa, teoretycznie tak istotny polityk mógłby życzyć sobie pochówku w tak znamiennym miejscu, niedaleko grobu założyciela Kościoła w Rzymie.

Na płaskorzeźbach dekorujących tył i przód sarkofagu widzimy erotes zbierające winogrona oraz zboże. Panel z dokładnie taką samą dekoracją był prawdopodobnie częścią pogańskich sarkofagów dla dzieci. Taka ikonografia ma swoje korzenie w przedstawianiu pór roku w rzymskiej sztuce. Artysta znów nawiązuje do konwencji sztuki starożytnego Rzymu i Grecji ale dostosowując je do kontekstu chrześcijaństwa. Klasyczny motyw winogron i zboża może zostać przeniesiony do sztuki chrześcijańskiej jako odniesienie do chleba i wina podczas Eucharystii.

Niezbyt starannie wykonane proporcje postaci na płaskorzeźbie są odstępstwem od sztuki klasycznej, z której jednak artysta czerpał nadając postaciom delikatne rysy twarzy oraz wykonując liczne ozdoby. Sposób podzielenia płaskorzeźby na rzędy oraz kwadraty, w których dopiero pokazywane były sceny jest także typowy dla sztuki klasycznej, co na pewno było celem artysty. Wykształcenie retoryczne kładło nacisk na dostosowywanie dekorowania swoich dzieł do odbiorcy, dlatego wybór autora sarkofagu do stylu klasycznego prawdopodobnie wiązał się z wysoką pozycją jego patrona, Juniusa Bassusa. Widzimy to na przykład w ubiorze figur na płaskorzeźbie. Najliczniejsze są postaci ubrane w togi, które w tamtych czasach noszone były przez ludzi o wysokim statusie.

Zarówno styl jak i ikonografia w omawianym przedmiocie są idealnymi świadkami kształtowania się stylu chrześcijańskiego w sztuce na tradycji sztuki Rzymian i Greków. Prace takie jak ten sarkofag podobały się patronom takim jak Junius Bassus, czyli członkom klasy wyższej rzymskiego społeczeństwa. Sztuka chrześcijańska nie chciała odrzucić więc stylu klasycznego, wręcz przeciwnie, styl ten będzie powracał do Europy przez całe średniowiecze.

Essay autorstwa Dr. Allen Farber