Jaskinia Lascaux

W komunikacji posługujemy się na równi łatwymi do zinterpretowania obrazami, co tekstem. Urządzenia przenośne pozwalają nam informować innych o tym co robimy i co myślimy. Około 15 000 lat temu również używaliśmy do komunikacji obrazów - ale bez języka pisanego.

Jaskinia Lascaux we Francji jest jedną z prawie 350 podobnych znanych nam lokacji, z których większość znajduje się na obszarze południowej Francji i północnej Hiszpanii. Zarówno neandertalczycy (biorący swoją nazwe od położonej w Niemczech doliny Neander, gdzie po raz pierwszy odkryto ich kości) oraz ludzie współcześni (wcześni przestawiciele Homo Sapiens Sapiens) współżyli ze sobą w tym regionie 30 000 lat temu. Życie w tamtych czasach było krótkie i bardzo trudne; zasoby naturalne były ograniczone, a klimat bardzo zimny.

Około 15 000 lat temu w dolinie Vèzére, w południowo-wschodniej Francji, ludzie współcześni byli zarazem uczesnikami i obserwatorami regularnych migracjii szerokiej gamy gatunków zwierząt. Odkryli oni jaskinie na wysokim wzgórzu górującym nad doliną, a część z nich pozostawiła w jej środku przedstawienia, które od czasu ich odkrycia w 1940 roku poruszają wyobraźnie zarówno badaczy, jak i ogółu społeczeństwa.

Po przeciśnięciu sie przez szereg małych otworów i wąskich przejść, oraz dotarciu do większych pomieszczeń w głębi, ludzie prehistoryczni odkryli, że ściany jaskini sprawdzają się w charakterze pustego „płótna", doskonale nadającego się do rysowania i malowania. Biały kalcyt pokryty nieporowatą powierzchnią zapewnia niespotykanie suchą powierzchnie pod malowidła. Do malowania używali owi wcześni artyści węgla i ochry (rodzaju pelitycznej zwietrzeliny skał lub iłów, o zabarwieniu brązowym, czerwonym, żółtym lub białym, dającej sę mieszać z płynami). Na ścianach znajdują się przedstawienia koni, bizonów, łosi, kilku lwów, nosorożca, oraz niedźwiedzia - niemal encyklopedyczne zestawienie lokalnie występujących dużych zwierząt prehistorycznych. Wśród tych obrazów poawiają się także przedstawienia abstrakcyjne - kropki oraz linie w różnorakich konfiguracjach. Na jednym z przedstawień mamy do czynienia z postacią ludzką, pełniącą zagadkową rolę.

Zwierzęta ukazane są z tzw. perspektywy skręconej. Polega ona na tym, że ciała zwierząt ujęte są z profilu, podczas gdy rogi ukazano z bardziej frontalnej perspektywy. Bywa, że obrazy są namalowane są wyłącznie za pomocą linii konturowych, tak by uwidocznić sylwetki zwierząt. W wielu przypadkach, zwierzęta są pomalowane za pomocą jednolitych lub mieszanych kolorów „nadmuchanych" ustami na ścanę. W innych częściach jaskini Lascaux, artyści wyryli linie wmiękkiej kalcytowej powierzchni. Część z tych linii są wypełnione barnikiem.

Pomieszczenia wewnatrz jaskini różnią się między sobą znacznie pod względem rozmariów oraz dostępności. Słynna Sala Byków (poniżej) jest jest na tyle obszerna, że pomieścić może około pięćdziesiąt osób. Pozostałe „pokoje" oraz „sale" są wyjątkowo wąskie i wysokie.

Archelodzy odkryli setki kamiennych narzędzi, znaleźli również w niektórych ze ścian dziury mogące służyć do wsparcia trójnożnego rusztowania, które umożliwiałoby artyście dotarcie do wyżej położonych powierzchni. W jaskini odkryto również skamieniały pyłek kwiatowy. Drobinki te zostały nieumyślnie wniesione do wnętrza jaskini przez wczesnych gości i obecnie pomagają naukowcom lepiej zrozumieć jak wyglądał wówczas świat na zewnątrz jaskini.

Jeśli wziąć pod uwagę znaczny rozmiar wielu z przedstawień zwierzęcych, można założyć, że artyści planowali pracę z góry, ostrożnie nakreślając daną figurę przed wykończeniem konturów i nałożeniem kolorów. Niektórzy badacze podejrzewają, że „mistrzowie" werbowali pomocnków, którzy zajmowali się mieszaniem farb oraz oświetlali przestrzeń pracy za pomocą kaganków z olejem zwierzęcym. Z kolei w przypadku „pokoi" zawierających głownie figury i kształty w postaci rytów, zdaje się, że to sam proces rysowania i dalszego odrysowywania miał istotne (być może rytualne) znaczenie dla autorów.

Wielu uczonych spekuluje na temat tego, dlaczego ludzie prehistoryczni malowali i ryli na ścianach Lascaux oraz podobnych jej jaskiń. Być może najsłynniejsza teoria została sformułowana przez księdza imieniem Henri Breuil. Breuli spędził znaczącą ilość czasu w wielu z jakiń, skrupulatnie przerysowując te malowidła, których wierne uchwycenie okazało się ponad możliwości sprzętu fotograficznego. Breuil, kierując się głównie swoją znajomością etnografii, doszedł do wniosku, że obrazy odgrywały rolę w magii łowieckiej. Teoria ta sugeruje, że ludzie prehistoryczni korzstający z jaskini mogli wierzyć, że sposobem na zyskanie przewagi nad zwerzyną łowną było stworzenie jej przedstawienia w ramach rytuałów zaprojektowanych dla zapewnienia owocnego polowania. Teoria ta wydaje się prawdopodobna, jeśli wziąć pod uwagę, że przeżycie zależało wówczas w całości od powodzenia wysiłków zbieraczy i myśliwych. Nie powinniśmy jednak zapominać o tym, jak mało wiemy o tych ludziach.

Inna teoria sugeruje, że obrazy opowiadają historie. O ile sensu narracyjnego dopatrzeć można się w szeregu przedstawień, zwłaszcza jeden obraz w Lascaux bezpośrednio wskazuje na wiarygodność tej teorii - nakreślony za pomocą mocnych czarnych linii, emanujący energią bizon o zjeżonym grzbiecie, z głową skierowaną ku nam (poniżej).

Kształt narysowany pod brzuchem bizona interpretuje się jako organy wewnętrzne, wypływające z rany. Mniej starannie narysowana forma położona poniżej, na lewo od bizona może przedstawiać postać ludzką o ptasiej głowie. Zaraz obok znajduje się cieńka linia również zwieńczona postacią ptaka, a także strzała z zadziorami. Poniżej na lewo daje się rozpoznać częściowy zarys nosorożca.

Wśród interpretatorów tego obrazu przeważa opinia, że między zwierzętami a ludzką postacią o ptasiej głowie zachodzi jakaś interakcja, w ramach której bizon doznał obrażeń od broni, lub od rogu nosorożca. Dlaczego postać na przedstawieniu obdarzona została ptasią głową, i dlaczego tuż obok niej, u zwieńczenia laski, również pojawia się figura ptaka - pozostaje tajemnicą. Sugeruje się, że postać na obrazie to szaman - rodzaj kapłana lub uzdrowiciela obdarzonego zdolnością komunikacji z duchami zamieszkującymi inne światy. Tak czy inaczej, ten intrygujący obraz zdaje się przedstawiać ciąg zdarzeń opartych na zasadzie akcji i reakcji, choć precyzyjne ustalenie zależności między wieloma z jego aspektów pozostaje problematyczne.

Jaskinie Lascaux są najsłynniejszymi ze wszystkich znanych jaskiń w regionie. W istocie, ich popularność stanowi dla nich stałe źródło zagrożenia. Między 1940 a 1963 rokiem liczba odwiedzających oraz ich wpływ na znajdujące się w delikatnej stanie delikatnej równowagi środowisko wewnątrz jaskini - które przez tak długi czas pomagało utrzymać przy istnieniu malowidła - spowodowały konieczność zamknięcia jaskini dla zwiedzających. Nieco ponad 180 metrów od miejsca, w którym znajduje się oryginalna jaskinia, powstała replika o nazwie Lascaux II. Oryginalna jaskinia Lascaux jest znajduje się obecnie na liście Światowego Dziedzictwa UNESCO. Lascaux wymagać będzie nieustannego nadzoru i konserwacji celem zachowania jej dla przyszłych pokoleń.

Lascaux wciąż otacza wiele tajemnic, jedno jednak jest pewne - potrzeba komunikacji za pomocą obrazów istnieje w nas od naszych najdawniejszych początków.

Esej autorstwa Mary Beth Looney

Gregory Curtis, The Cave Painters: Probing the Mysteries of the World’s First Artists (New York: Alfred A. Knopf, 2006).