Wprowadzenie do sztuki Renesansu w Hiszpanii

Często uważa się, że globalizacja to współczesne zjawisko, lecz do mieszania się kultur, takiego jak dzisiejsze, dochodziło w imperium hiszpańskim już podczas XV i XVI wieku. Przykładem mogą być parawany, które były sprowadzane z Japonii do Meksyku, gdzie używano ich w hiszpańskich domach kolonialnych. Czekolada i pomidory z Ameryki Południowej przedostały się do Hiszpanii, gdzie wzbogacały kuchnię lokalnych kucharzy. Hiszpania, która posiadała terytorium od Europy aż po Filipiny, w krótkim czasie zebrała olbrzymie bogactwo, wskutek czego stała się nie tylko centrum mecenatu artystycznego (zlecania dzieł sztuki), lecz także miejscem, gdzie importowane materiały, surowce oraz pomysły umożliwiły powstanie nowych podejść do sztuki.

Przez znaczną część Średniowiecza, w Hiszpanii występowały trzy dominujące religie: islam, chrześcijaństwo i judaizm. Podczas tego okresu Hiszpanię cechowała convivencia, czyli współistnienie tych grup. Współistnienie ostatecznie zakończyło się w 1492, kiedy to katoliccy monarchowie: Ferdynand i Izabella Kastylijska, obalili ostatni ośrodek islamu w Grenadzie oraz wygnali Żydów z Półwyspu Iberyjskiego (półwyspu w południowo-zachodniej Europie, na którym znajduje się Hiszpania). Pomimo tych działań, wielu muzułmanów i Żydów wciąż pozostało. Byli poddawani konwersji (czasami siłą) na chrześcijaństwo, po której byli znani jako moriscos i conversos.

Ferdynand i Izabella byli też założycielami Inkwizycji, czyli katolickiej instytucji, której zadaniem było likwidowanie herezji (wierzeń, które były sprzeczne z oficjalną doktryną kościoła). Odpowiedzialni za nią dostojnicy kościelni byli bardzo podejrzliwi wobec nowych konwertytów, a liczne wzmianki potwierdzają dokonywanie prześladowań, skazywania na więzienie oraz, sporadycznie, na spalenie przez inkwizycję. Obraz autorstwa Pedra Berruguete’a ukazuje auto-da-fe („czyn wiary”), czyli ceremonię, podczas której ktoś zostawał oskarżony, a później skazany przez inkwizytorów. Pomimo tych prześladowań, moriscos i conversos zachowali niektóre cechy swojego dawnego obrządku i dalej przyczyniali się do różnorodnego charakteru społeczeństwa Hiszpanii.

1492 był rokiem szczególnym też dlatego, że był to czas, w którym Krzysztof Kolumb odkrył, że świat jest znacznie większy, niż dawniej myśleli Europejczycy. Jego wyprawy do Ameryk oraz, często mające destrukcyjny charakter, kolonizacja i ewangelizacja (próby konwersji rdzennej ludności na chrześcijaństwo), do których dochodziło podczas wypraw, umożliwiły hiszpańskim monarchom zebrać wielkie bogactwa oparte na pracy ludności rdzennej i surowcach naturalnych. Od czasu środkowego XVI wieku, Hiszpanie panowali nad imponującym obszarem ziemi na terenie Ameryk, a duże skupiska miejskie powstawały m.in. w Peru, Meksyku i na Hispanioli (dzisiaj znanej jako Dominikana), za sprawą podbicia lokalnych, rdzennych ludów takich jak Inkowie i Aztekowie. Hiszpańskie wicekrólestwa, czyli obszary władane przez wicekrólów (niższych rangą zastępców króla Hiszpanii) z czasem zaczęły obejmować znaczną część Ameryk oraz Filipiny, uczyniając Hiszpanię niewątpliwie różnorodnym i globalnym imperium.

W epoce Renesansu imperium hiszpańskie rozciągało się aż do zachodniej Europy. Dominującą, panującą rodziną byli Habsburgowie, w tym potężny Karol V, który po śmierci Ferdynanda i Izabelli w 1516 uzyskał tytuł świętego cesarza rzymskiego. Jego następcą w roku 1556 był jego równie wpływowy syn, Filip II. Biorąc pod uwagę znaczenie polityczne Hiszpanii w Europie, nie jest zaskakujące, że w hiszpańskiej sztuce renesansu widać wpływy z Włoch i Flandrii (regionu w północnej Europie obejmującego wtedy współczesną Belgię wraz z częściami Holandii i Francji). Artyści z całej Europy kierowali się na Półwysep Iberyjski, aby zdobyć uznanie dworu hiszpańskiego, a dzieła sztuki pochodzące z innych części imperium wpływały na artystów tworzących w Hiszpanii.

W piętnastym wieku, przed i w czasie panowania Ferdynanda i Izabelli szczególnie zauważalny był wpływ Flandrii. Artyści tacy jak Bartolomé Bermejo i Fernando Gallego są przedstawicielami tak zwanego stylu hiszpańsko-flamandzkiego, czyli połączenia elementów hiszpańskich z flamandzkimi. Na przykład, na obrazie Santo Domingo de Silos Bermejo święty siedzi na wystawnym tronie, odziany w złote szaty uwiecznione z wielką precyzją. Tak jak wiele flamandzkich obrazach z tego okresu, to dzieło sztuki jest ucztą dla wzroku, dzięki swojemu dekoracyjnemu charakterowi, bogactwie i oddaniu szczegółów. Także pofałdowany gobelin świętego ujawnia wpływy flamandzkie.

Obrazy z północnego Renesansu, gobeliny oraz inne rodzaje dzieł sztuki, które były kupowane przez zamożnych hiszpańskich kolekcjonerów także wpływały na sztukę w Hiszpanii. Grafiki (na przykład ryciny artystów północnego Renesansu takich jak Albrecht Dürer czy Martin Schongauer) były przekazywane na obszarze Hiszpanii i wpływały na artystów takich jak Bermejo. Niektórzy z najbardziej sławnych flamandzkich malarzy wyruszali do Hiszpanii, prace innych były w zbiorach hiszpańskich mecenasów sztuki. Jan Van Eyck wyjechał na Półwysep Iberyjski w latach 1428-29. Wraz z Rogierem van der Weyden i wieloma innymi flamandzkimi malarzami, wysyłali regularnie swoje obrazy mecenasom w Hiszpanii. Hiszpańska rodzina królewska zbierała wiele dobrze znanych obrazów w tamtym czasie, z których wiele jest obecnie wystawianych w Muzeum Prado w Madrycie. Wśród nich są: Ogród rozkoszy ziemskich Hieronima Boscha, Autoportret Dürera z 1498 oraz Bacchanalie Tycjana. Są to obrazy, które ukształtowały gusta dworskie i kierunek sztuki hiszpańskiej.

Także włoskie motywy i pomysły artystyczne są widoczne w hiszpańskim malarstwie i rzeźbie. Te wpływy są widoczne w pracach takich, jak Ścięcie Jana Chrzciciela Berruguete'a z ok. 1490, w kościele parafialnym w Santa Maria del Campo. Ukazana na obrazie podłoga z czarno-białej płytki przechodząca do tła, tworząca iluzję przestrzeni oraz klasycyzujące elementy architektury (nawiązujące do stylu starożytnej Grecji i Rzymu) są oznakami Renesansu włoskiego. Jednocześnie obraz ujawnia złożoną naturę sztuki hiszpańskiej, gdyż zawiera także cechy hiszpańsko-flamandzkie, takie jak stylizowany gobelin.

Inne wpływy stylu włoskiego na sztukę hiszpańską pojawiają się na obrazach Joana de Joanesa i Luisa de Moralesa. Joanes zainspirował się liryzmem i gracją Rafaela, czasami czerpał bezpośrednio z dzieł tego artysty. Luis de Morales namalował liczne obrazy dewocyjne Chrystusa i Maryi, z których wiele ukazuje adaptację sfumato Leonarda da Vinciego oraz elementy manierystyczne, takie jak wydłużone sylwetki i twarze. Hiszpanścy artyści, tacy jak rzeźbiarz Alonso Berruguete (syn Pedra Berreguete'a) czasami podróżowali do Włoch w celach naukowych, lecz inni mieli styczność tylko ze sztuką włoską wystawianą w Hiszpanii bądź z wydrukami lub kopiami dzieł włoskich.

W trakcie rządów Filipa II w późnym szesnastym wieku, sztuka hiszpańska odeszła od wcześniej popularnego stylu hiszpańsko-flamandzkiego. Filip II cenił licznych artystów, np. szanowanego Tycjana, który przesyłał portrety tego Habsburskiego władcy ze swojego studia w Wenecji. Inni artyści nadworni, tacy jak Alonso Sánchez de Coello i Sofonisba Anguissola malowali portrety członków dworu, spełniając wolę Filipa II, aby wizualnie oddać potęgę imperialnego dworu. Filip II także zasponsorował konstrukcję Escorialu, wielkiego zespołu, który obejmuje groby monarchów (między innymi grób Karola V), kaplicę królewską oraz seminarium.

Plan Escorialu jest ściśle geometryczny i oparty na wielkim, symetrycznie podzielonym kwadracie. Klasyczna sekcja wejściowa jest wzięta z architektury Renesansu włoskiego, a fasada z wieżami czerpie z francuskiego stylu chateau. Odnosi się ogólne wrażenie srogości i majestatu - wyraz głębokiej religijności Filipa II i potęgi jego imperium. Wewnątrz znajdują się wykonane na zlecenie przez licznych artystów, także z Włoch, obrazy, freski, rzeźby i gobeliny zdobiące tę monumentalną przestrzeń.

Zazwyczaj z rzeźbami renesansowymi kojarzymy materiały jak marmur i brąz, a nie polichromowane (wielobarwne) drewno. Mimo to, w Hiszpanii pomalowana i pozłocona rzeźba z drewna była niezwykle popularna, a rzeźbiarze, którzy pracowali na drewnie jak Juan de Juni, Alonso Berruguete i Diego de Pesquera byli bardzo dobrze znani w okresie ich świetności. Zazwyczaj po uformowaniu rzeźby przez rzeźbiarza, malował na niej inny artysta. Robiono to często przy użyciu estofado, czasochłonnej techniki, która polegała na nakładaniu warstw złota lub srebra na drewno, po czym pomalowaniu go, aby powstał błyszczący wierzch. Czasami artysta zdejmował warstwy farby, aby były widoczne metaliczne materiały spod nich.

W roku 1544, Juni ukończył swój Pogrzeb Chrystusa dla niższego poziomu nastawy ołtarzowej. Jest to duży, pomalowany zestaw figur wyrzeźbionych z drewna, który przedstawia sześcioro ludzi w naturalnej skali, którzy opłakują martwe ciało Chrystusa na kamiennym grobie lub sarkofagu. Wśród figur znajduje się matka Chrystusa, Jan Ewangelista, Maria Magdalena, Maria Kleofasowa, Nikodem i Józef z Arymatei. O ile Juni wywodzi się z Burgundii we Francji, w tym przypadku utworzył klasycyzujące, naturalistyczne sylwetki, które stanowią adaptację włoskich tendencji artystycznych.

Nawet podczas rozprzestrzeniania się idei humanistycznych w Hiszpanii Karola V, szesnasty wiek był także okresem sporów religijnych i reformacji. Katolicyzm stał się zagrożony przez protestantyzm, który przejął północną Europę po reformacji Marcina Lutra we wczesnych dekadach wieku. Inkwizycja w Hiszpanii obserwowała grupy uznawane za niepodporządkowane lub buntownicze (takie jak moriscos i conversos), a także grupy zbyt blisko powiązane z myśleniem luterańskim.

Wiele z dzieł sztuki podczas panowania Filipa II było reakcjami na Sobór Trydencki, na którym dostojnicy katoliccy podkreślili, że sztuka powinna pełnić istotną rolę w zwiększeniu u ludzi poświęcenia wierze - szczególnie po krytykach protestantyzmu. Domenikos Theotokopoulos, znany lepiej jako El Greco jest przykładem artysty, który zrozumiał, jak wielki potencjał przemówienia do duszy mają obrazy. Jego głęboko religijna twórczość została w Hiszpanii przyjęta z entuzjazmem.

El Greco uczył się na greckiej wyspie Krecie, na której malował ikony w tradycji bizantyjskiej. Później udał się do Włoch, gdzie czerpał inspiracje od Jacopa Tintoretta i innych, zanim znalazł pracę w Toledo w Hiszpanii. Chrystus jako zbawca El Greco jest logicznym zakończeniem niniejszego eseju o wpływach artystycznych, które ukształtowały kulturę wizualną w renesansowej Hiszpanii. Obraz nie tylko ukazuje manierystyczne, mistyczne tendencje w Hiszpanii, które przejawiał ten artysta z Krety, lecz nawiązuje też do globalnego imperium hiszpańskiego: czerwoną barwę na tunice Chrystusa uzyskano ze zmielonego owada czerwca kaktusowego. Pochodzi on z kolonii hiszpańskich w Ameryce i został sprowadzony na Półwysep Iberyjski, skąd wszedł w handel światowy. Podsumowując, renesansowa Hiszpania była eklektyczna.