Ostatnia Wieczerza

Tematem Ostatniej Wieczerzy jest ostatni posiłek spożywany przez Chrystusa i jego uczniów przed tym, jak Judasz wydaje go władzom, które następnie go aresztowały. Wydarzenie ostatniej wieczerzy jest znane z powodu dwóch ważnych momentów:

Jezus mówi do uczniow "Zaprawdę, powiadam wam: jeden z was mnie zdradzi", a każdy z nich reaguje zgodnie ze swoim charakterem. Odnosząc się do Ewangelii, Leonardo przedstawia Filipa, pytającego "Chyba nie ja, Panie?". Jezus odpowiada, "Ten, który ze Mną rękę zanurza w misie, on Mnie zdradzi." (Mt 26). Widzimy, jak Jezus i Judasz jednocześnie wyciągają ręce w stronę misy stojącej między nimi, nawet jeśli Judasz defensywnie odwraca się bokiem.

Leonardo przedstawia Jezusa, który również w tamtej chwili błogosławi chleb, mówiąc: "Bierzcie i jedzcie, to jest Ciało moje" oraz wino - "Pijcie z niego wszyscy, bo to jest moja Krew Przymierza, która za wielu będzie wylana na odpuszczenie grzechów" (Mt 26). Wypowiedzenie tych słów było momentem ustanowienia sakramentu Eucharystii (cudownego przekształcenia chleba i wina w ciało i krew Chrystusa).

Ostatnia Wieczerza Leonarda jest wypełniona symbolicznymi odniesieniami. Każdego z apostołów określa jego atrybut. Na przykład Judasza Iskariotę można rozpoznać po jego ręce sięgającej do misy obok Jezusa (Mt 26), jak i sakiewce zawierającej nagrodę za wskazanie Jezusa władzom następnego dnia. Piotr, siedzący obok Chrystusa, trzyma w prawej ręce nóż, którym odetnie ucho żołnierzowi, próbując uratować Jezusa przed aresztowaniem.

Zrównoważona kompozycja malowidła opiera się na trójkącie równobocznym tworzonym przez ciało Chrystusa. Siedzi on pod frontonem wygiętym w łuk, który po wydłużeniu zamknąłby się w okrąg. Te idealne formy geometryczne odnoszą się do renesansowego zainteresowania neoplatonizmem (był to powrót do idei humanizmu, łączący aspekty filozofii greckiej z teologią chrześcijańską). Starożytny filozof Platon w swojej alegorii jaskinii podkreślał niedoskonałość świata ziemskiego. Geometria, używana przez Greków do ukazania perfekcyjności nieba, została wykorzystana przez Leonarda do uczczenia Chrystusa jako ucieleśnienia nieba na ziemi.

Leonardo oddał także pełny bujnej zieleni krajobraz rozpościerający się za oknami. Jest on często interpretowany jako raj, niebiańska świątynia, do której można dotrzeć jedynie przez Chrystusa.

Dwunastu uczniów jest zgrupowanych w cztery grupy — po trzech w każdej z grup. Okien również jest troje. W sztuce katolickiej liczba trzy często odnosi się do Trójcy Świętej. Z kolei liczba cztery jest ważna dla tradycji klasycznej (np. cztery cnoty Platona).

Ostatnia Wieczerza (1447) Andrea del Castagno jest dziełem typowym dla wczesnego renesansu. Zastosowanie perspektywy linearnej w połączeniu z formami ozdobnymi, takimi jak sfinksy na końcach ławy i marmurowe panele, wydają się odwracać uwagę od duchowej podniosłości przedstawionego wydarzenia. Leonardo natomiast uprościł architekturę, eliminując niepotrzebne i rozpraszające szczegóły, tak aby architektura mogła podkreślać duchowość. Okno i łukowaty fronton przypominają wręcz aureolę. Umieszczając wszystkie postaci razem, Leonardo wykorzystuje stół jako barierę do oddzielenia świata duchowego od ziemskiego świata widza. Paradoksalnie podkreślenie przez Leonarda duchowoci prowadzi do tego, że obraz staje się bardziej naturalistyczny niż ten Castagno.

Ostatnia Wieczerza jest w bardzo złym stanie. Dzieło zaczęło niszczeć wkrótce po jego ukończeniu 9 lutego 1498 r. W drugiej połowie XVI wieku Giovan Paulo Lomazzo stwierdził, że „…obraz jest zrujnowany". W ciągu ostatnich pięciuset lat stan obrazu pogorszył się przez miejsce, w którym się znajdował, materiały i techniki użyte do jego namalowania, wilgoć, kurz, a także niewystarczającą renowację. Do współczesnych problemów można zaliczyć zrzucenie 16 sierpnia 1943 r. na klasztor bomby, która zniszczyła znaczną część refektarza, znaczne zanieczyszczenie powietrza w Mediolanie i dużą liczbę turystów.

Leonardo starał się uzyskać większą precyzję i oświetlenie niż w przypadku tradycyjnego fresku, dlatego pokrył ścianę podwójną warstwą suchego tynku. Następnie, wzorując się na malarstwie tablicowym, dodał warstwę bieli ołowiowej w celu zwiększenia jasności oleju i tempery, które były nałożone na wierzchu. Ta eksperymentalna technika umożliwiła uzyskanie chromatycznego blasku i niezwykłej precyzji, natomiast ponieważ malowidło znajduje się na cienkiej ścianie zewnętrznej, skutki wilgotności były tutaj bardziej odczuwalne i farba nie przywarta odpowiednio do ściany.

Udokumentowano siedem prób naprawy Ostatniej Wieczerzy. Pierwsza renowacja miała miejsce w 1726 r., ostatnia i najbardziej zaawansowana zakończyła się w 1999 r. Nie miała ona na celu odnowienia obrazu, a przeciwdziałanie dalszym zniszczeniom i - tam, gdzie było to możliwe - odkrycie pierwotnego obrazu Leonarda. W wyniku renowacji rozpoczętej w 1977 r. i obejmującej ponad 12 000 godzin pracy nad strukturą oraz 38 000 godzin nad samym malowidłem, zachowało się 42,5% z oryginalnej warstwy namalowanej przez Leonarda, 17,5% zostało utracone, a pozostałe 40% zostało dodane przez poprzednich konserwatorów.

Podczas II wojny światowej, w sierpniu 1943 r., rozpoczęli bombardowanie Mediolanu i jego przedmieść. W wyniku wybuchów i związanych z nimi pożarów zginęło ponad 700 osób, a wiele najważniejszych budynków i pomników miasta, w tym znaczna część Santa Maria delle Grazie, zostało zniszczonych. Ściana z malowidłem przetrwała cudem, prawdopodobnie dlatego, że została obłożona workami z piaskiem i materacami. Dach i pozostałe ściany refektarza zostały jednak zniszczone. Przez kilka miesięcy Ostatnia Wieczerza była narażona na działanie warunków atomosferycznych, przykryta jedynie brezentem - było tak do czasu, gdy refektarz (jadalnia w klasztorze, gdzie Ostatnia Wieczerza została namalowana), został przebudowany, a zespół konserwatorów zaczął pracować nad konserwacją i odnowieniem obrazu.

Dzieło Leonarda było jednak już w przykrym stanie, zanim bomby zagroziły jego całkowitym zniszczeniem. Proces niszczenia rozpoczął się wkrótce po zakończeniu malowidła w dniu 9 lutego 1498. Ponieważ Leonardo starał się uzyskać większy detal i jasność niż w przypadku tradycyjnego fresku, pokrył ścianę podwójną warstwą suchego tynku. Następnie, inspirując się malarstwem tablicowym, dodał warstwę bieli ołowiowej w celu zwiększenia jasności oleju i tempery, które stanowiły kolejną warstwę. Ta eksperymentalna technika umożliwiła uzyskanie chromatycznego blasku i niezwykłej precyzyji, jednak ponieważ malowidło znajduje się na cienkiej ścianie zewnętrznej, skutki wilgoci były bardziej odczuwalne i farba nie przywarła do ściany. Między farbą a powierzchnią pojawiła się pleść, a wilgoć powodowała stałe łuszczenie się. W drugiej połowie XVI wieku Giovanni Paulo Lomazzo oświadczył, że „obraz jest zrujnowany". Pierwsze akcje renowacyjne miały miejsce w 1726 r., a po nich nastapiło jeszcze kilka kolejnych.

W ciągu ostatnich pięciuset lat na stan malowidła negatywnie wpłynęły te wczesne akcje renowacyjne, jego lokalizacja (kościół jest położony na obszarze narażonym na poważne powodzie), materiały i techniki użyte przez Leonarda, zajęcie przez armię Napoleona (żołnierze trzymali swoje konie w refektarzu i podobno rzucali cegły w głowy apostołów), wilgotność, pył, zanieczyszczenie powietrza i, w ostatnim czasie, znaczna liczba turystów.

Po zniszczeniach spowodowanych podczas bombardowania w II wojnie światowej konserwatorzy pokryli malowidło grubą warstwą szelaku (rodzaj żywicy), aby przeciwdziałać problemom związanych z wilgocią i powstrzymać łuszczenie się farby. Następnie zaczęli usuwać część farby nakładanej na przestrzeni lat, odkrywając tym samym to, co uważali za oryginalną warstwę namalowaną przez Leonarda. W 1977 r. rząd włoski i przedsiębiorstwa prywatne wspólnie sfinansowały projekt mający na celu odkrycie pierwotnego malowidła. Przez ponad dwadzieścia lat główny konserwator Pinin Brambilla Barcilon skrupulatnie usuwał warstwy farby centymetr po centymetrze za pomocą narzędzi chirurgicznych i mikroskopów. W 1999 r., kiedy w pełni przywrócone malowidło - umieszczone w nowym, klimatyzowanym pomieszczeniu - zostało oficjalnie odsłonięte, krytycy na całym świecie spierali się (http://articles.chicagotribune. om/1999-03-03/news/9903030137_1_paintings-in-western-civilization-elements-for-multi-al-months-restoration), czy teraz jest to oryginalne malowidło, czy może zostało ono nieodwracalnie zniszczone, skoro tylko około 42,5% powierzchni stanowi praca Leonarda, 17,5% zostało utracone, a pozostałe 40% było dodane przez poprzednich restauratorów.

Ostatnia Wieczerza jest doskonałym przykładem tego, jak podejście profesjonalne do konserwacji i zdania odbiorców bywają czasem odmienne i zmieniają się na przestrzeni lat. Podczas gdy w XIX wieku i wcześniej celem renowacji było stworzenie iluzji idealnie skończonego dzieła, współcześnie zwykle ważniejsza jest ekspozycja brakujących elementów i wyraźne pokazanie elementów dodanych. Obecna wersja Ostatniej Wieczerzy niewiele przypomina z tego, co stworzył Leonardo w 1498 r., ale jest świadectwem tego, jak cudowna i dramatyczna była historia malowidła.

Liczba lat po ukończeniu dzieła, kiedy zauważono proces niszczenia: 18
Liczba bomb, które uderzyły w refektarz: 1
Liczba lat potrzebnych do ukończenia ostatniej akcji renowacyjnej: 22
Liczba lat, które Leonardo potrzebował na ukończenie malowidła: 4
Liczba badań naukowych powstałych podczas akcji renowacyjnej: 60
Liczba godzin poświęconych na renowację: 50 000
Procent utraconej powierzchni: 17,5.
Procent powierzchni namalowanej podczas siedmiu poprzednich renowacji: 40
Procent powierzchni namalowanej przez Leonarda: 42,5

Autorami eseju są dr Beth Harris i dr Steven Zucker.

Ross King, Leonardo and the Last Supper (Walker & Company, 2012)