Początki sztuki naskalnej w Afryce

Najstarsze afrykańskie dzieła sztuki naskalnej są datowane przez specjalistów na 26 000 - 28 000 lat temu i pochodzą z Namibii.

Między 1969 a 1972 rokiem niemiecki archeolog, W.E. Wendt prowadził badania na obszarze znanym lokalnie pod nazwą „Goachanas". W jednej z jaskiń, którą nazwał Apollo 11 - na cześć udanej misji kosmicznej - odkrył kilka malowanych kamiennych płyt.

Siedem płyt brązowo-szarego kwarcytu z wizerunkami różnych zwierząt naniesionymi węglem drzewnym, ochrą i białym barwnikiem zostały datowane na średnią epokę kamienia, czyli mezolit (100 000–60 000 lat temu). Nie jest łatwo rozpoznać namalowane gatunki zwierząt; badacze dopatrywali się w rysunkach przedstawicieli rodzin kotowatych i wołowatych. Ciekawym przykładem, obrazującym niejasną naturę tych przedstawień, jest malunek przedstawiający - według różnych opinii - zebrę, żyrafę lub strusia.

Nawet jeśli odnalezione w Apollo 11 płyty to najstarsze przykłady sztuki przedstawiającej, nie są wcale początkiem historii sztuki. Obecnie powszechnie przyjmuje się, na podstawie dowodów kopalnych i genetyki, że człowiek anatomicznie współczesny (Homo sapiens sapiens) pojawił się w Afryce ponad 100 000 lat temu. Niewielka część tamtej populacji opuściła kontynent około 60 000 - 80 000 lat temu i rozprzestrzeniła się na resztę świata.

Niedawno odkryte przykłady pokrytych wzorami kamieni, ochry i skorupy strusich jaj, a także przykłady zdobień na ciałach, występujące w Afryce okresu mezolitu, udowadniają, że "sztuka" to zjawisko nie tylko o wiele starsze, niż wcześniej sądzono, ale też pochodzące właśnie z Afryki. To jest kontynent, na którym zaczęło się człowieczeństwo.

Pierwsze przykłady tego, co moglibyśmy nazwać „sztuką" w Afryce, datuje się na czasy między 100 000 i 60 000 lat temu. Dzielą się na dwie zupełnie różne kategorie: ozdoby dla ludzi, w formie dziurkowanych muszli morskich zawieszanych na sznurku, oraz nacinanych i rytych kamieni, ochry i skorup strusich jaj. Intrygujący jest fakt, iż wszystkie te wczesne dzieła są do siebie bardzo podobne - mimo dzielących je dystansów (do 8 000 km) i czasu powstania (do 40 000 lat różnicy). Warto zaznaczyć, że termin „sztuka" w tym kontekście jest bardzo problematyczny, ponieważ nie możemy zakładać, że ludzie żyjący 100 000 lat temu, czy nawet 10 000 lat temu, pojmowali sztukę tak samo jak my - szczególnie we współczesnym, zachodnim rozumieniu tego terminu. Mimo tego, pojęcie to pozostaje wygodnym określeniem zbiorowym dla celów niniejszych rozważań.

Nacinanie i rycie, które pojawiło się około 12 000 lat temu w sztuce naskalnej obszaru Sahary, bazowane było na praktykach dużo starszych - mających do 100 000 lat. Nacinane i ryte kamienie, kości, ochra i skorupy strusich jaj znalezione zostały na stanowiskach w południowej Afryce. Wspólna jest w tych znakowanych obiektach ekspresja i eksponowanie wzorów zaklasyfikowanych jako kreskowanie krzyżykowe.

Jedno z najważniejszych i najbardziej znanych stanowisk, gdzie znaleziono ochrę z kreskowaniem krzyżykowym, to Jaskinia Blombos na południowym wybrzeżu RPA. Spośród ponad 8 500 fragmentów ochry z czasów średniej epoki kamienia, 15 wykazuje ślady rytowania. Dwóm z nich, datowanym na 77 000 lat temu, poświęcono najwięcej uwagi ze względu na kreskowanie krzyżykowe.

Dla wielu archeologów to właśnie ryte na ochrze wzory z Blombos, jako najbardziej zaawansowane i najlepiej naniesione, są przykładem wczesnych przedstawień abstrakcyjnych i jednocześnie niepodważalnym dowodem na posługiwanie się przez ich twórców językiem i myśleniem symbolicznym. Moment, w którym człowiek zaczął posługiwać się symbolami i językiem o pełnej składni - co archeolodzy nazywają „behawioralną współczesnością" to wciąż przedmiot obszernych i trudnych dyskusji. Jednakże przyjmuje się, że owo kreskowanie krzyżykowe to niezbity dowód świadczący o myśleniu symbolicznym, jako że takie wzory nie przedstawiają rzeczywistych obiektów, a więc są wytworami kultury, a ich znaczenie jest umowne. Co więcej, naukowcy zgadzają się, że przekazanie znaczenia takiego wzoru innym osobnikom wymagało posługiwania się językiem.

Wzory z Blombos to nie odosobniony przypadek - podobne przedstawienia odnaleziono na jeszcze kilku stanowiskach w południowej Afryce. Sugeruje to, że taki wzór jest w jakiś sposób ważny, a nie był tylko indywidualnym dziełem jednostkowego twórcy. Warto jednak zaznaczyć, że dla niektórych badaczy nie jest takie pewne założenie, że wzór ten jest symboliczny. Wzór może rzeczywiście mieć znaczenie; mimo wszystko, dla zrozumienia ludzkiego umysłu ważna jest zasada, w oparciu o którą znaczenie to otrzymał, czyli na zasadzie podobieństwa (skojarzenie ikoniczne) lub w relacji do szerszego kontekstu (skojarzenie indeksykalne).

Zdobienie ciała i rytowane wzory to najstarsze przykłady afrykańskiej sztuki. Są nierozerwalnie złączone z rozwojem ludzkiego umysłu. Przez dziesiątki tysięcy lat człowiek nie tylko był w stanie, ale też chciał zdobić i nanosić rytowane wzory, przedstawiać w sposób wizualny to, co ważne. Co ważne i interesujące w tym kontekście, katalogowana, opisywana i badana przez nas sztuka naskalna wywodzi się z tradycji sięgających daleko w prahistorię Afryki. Techniki oraz tematyka powracają poprzez tysiąclecia.

© Rada Powiernicza Muzeum Brytyjskiego