Picasso, Guernica

Jaki byłby dziś najlepszy sposób na wyrażenie protestu przeciwko wojnie? W jaki sposób dotrzeć z nim do dużej liczby ludzi? W 1937 swoje oburzenie wobec wojny Picasso wyraził poprzez Guernicę, olbrzymi, przypominający mural obraz, pokazany milionom ludzi na słynnej Wystawie Światowej w Paryżu. Stał się on najpotężniejszym tego typu sprzeciwem przeciw wojnie w XX wieku, sprzeciwem, który pozostał aktualny do dziś.

Ten olbrzymi wpływ, który obraz wywiera na nasze emocje wynika w przeważającym stopniu z jego przytłaczających wręcz wymiarów - jedenastu stóp wysokości i pięciu szerokości. Guernica nie jest bowiem dziełem, które ogląda się w oderwaniu od reszty przestrzeni. Patrząc na niego obraz zdaję się oplatać swojego obserwatora, porywając go w sam środek wydarzeń. Obrazy o takich rozmiarach i z taką ilością postaci nie są nowością dla europejskiego malarstwa. To dzieło jest natomiast inne niż wszystkie. Stawia ono bowiem pod znakiem zapytania cały heroizm znajdowany dotąd w wojnie. Dlaczego właściwie Picasso je namalował?

W 1936 Picasso, który sam był Hiszpanem, został poproszony przez nowo wybrany w swoim kraju republikański rząd o namalowanie pracy, która reprezentowałaby Hiszpanię na Światowej Wystawie w Paryżu w 1937 roku. Oficjalnym tematem wystawy było złożenie hołdu nowoczesnej technologii. Obraz Picassa natomiast wyraźnie dotyczył polityki, tematu, któremu artysta do tej pory nie poświęcał zbyt wiele uwagi. Czemu więc teraz się go podjął?

W 1936 roku w Hiszpanii rozpętała się wojna domowa pomiędzy demokratycznym, republikańskim rządem, a próbującą go obalić, faszystowską opozycją dowodzoną przez generała Francisco Franco. Malowidło Picassa jest odniesieniem do wydarzeń z 27 kwietnia 1937 roku, kiedy to siły powietrzne Hitlera, wspieranego przez Franco, zbombardowały Guernice - miasteczko w północnej Hiszpanii, nieposiadające żadnego militarnego znaczenia. Był to pierwszy w historii nalot dywanowy na ludność cywilną. Była to również przeprowadzona z zimną krwią misja mająca na celu przetestowanie nowej techniki bombardowania i zastraszenie oraz osłabienia ruchu oporu. Przez ponad trzy godziny 5 bombowców zrzucało na Guernicę 100 000 funtów ładunków wybuchowych, w tym bomb zapalających, zrównując to miejsce z ziemią. Dwadzieścia pięć kolejnych samolotów bojowych ostrzelało bezbronnych, próbujących uciec cywilów. Zniszczenia były przerażające: pożary trawiły miejsce zdarzenia przez trzy kolejne dni, siedemdziesiąt procent miasta obróciło się w popiół. Jedna trzecia populacji, czyli 1600 cywilów została ranna lub zabita.

1 maja 1937 wieści na temat dramatu w Guernice dotarły do Paryża. Wyznania naocznych światków nalotu zalewały pierwsze strony lokalnych i międzynarodowych gazet. Picasso, sympatyzujący z republikańskim rządem panującym w swoim kraju były zdruzgotany doniesieniami o ataku. Guernica była jego odpowiedzią, pamiątką owej brutalnej masakry. Po wykonaniu setek szkiców, dzieło zostało ukończone w mniej niż miesiąc, a następnie dostarczone na Wystawę, do Pawilonu Hiszpanii, gdzie stało się główną atrakcją. Towarzyszyły mu dokumentalne filmy, kroniki filmowe i fotografie dotyczące okrucieństw faszystów podczas wojny domowej. Zamiast celebrować rozwój technologii, Hiszpański Pawilon zszokował świat pokazując cierpienie swojego narodu.

Kiedy w latach 40. Paryż był okupowany przez nazistowskie Niemcy, do pracowni Picassa zawitał pewien niemiecki oficer. “Czy ty to zrobiłeś?” - zapytał podobno, stojąc przed zdjęciem pamiętnego obrazu. “Nie”, odparł Picasso, “to wy.”

Kiedy wystawa dobiegła końca, władze Hiszpanii wysłały Guernicę w trasę po całym świecie. Obraz miał być ostrzeżeniem przez wojną. Miał również pomóc w zbieraniu funduszy dla hiszpańskich uchodźców. Podróżował po świecie przez 19 lat, a następnie został wypożyczony Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Nowym Jorku. Picasso nie chciał aby obraz wrócił od jego ojczyzny, póki nie doświadczy ona “demokracji i pełni swobód obywatelskich”. Nastąpiło to dopiero w 1981 roku. Dziś obraz przebywa na stałe w narodowym muzeum sztuki nowoczesnej w Madrycie, czyli w Muzeum Królowej Zofii.

Obraz Picassa nie jest łatwy do rozszyfrowania. Na pierwszy rzut oka widzimy przepełniająca go śmierć i cierpienie. Kiedy nasze oczy przyzwyczają się już do panującego na nim zamętu,na pierwszy plan wyłaniają się postacie. Daleko, po lewej stronie znajduje się kobieta. Krzyczy, rozdzierana bólem, trzymając w rękach ciało swojego zmarłego dziecka. Jest to jeden z najokrutniejszych i najbardziej pozostających w pamięci elementów obrazu. Po jej prawej stronie widzimy głowę oraz fragment ciała olbrzymiego, białego byka, jedynej nietkniętej i spokojnej postaci w całym tym chaosie. Poniżej kobiety leży mężczyzna ze złamanym ramieniem, próbujący ostatkiem siły chwycić roztrzaskany miecz. Widać tylko jego głowę i ramiona. Reszta ciała jest zasłonięta przez nakładające się na siebie elementy pozostałych postaci. W centrum obrazu stoi przestraszone zwierzę - koń, krzyczący z bólu, z ciałem przebitym włócznią. Po prawej stronie natomiast Picasso umieścił trzy kobiety. Jedna biegnie spoglądając na żarówkę świecącą ponad całą sceną. Druga wychyla się przez okno płonącego domu, jej długa, wyciągnięta ręka trzyma lampę. Trzecia kobieta krzyczy z przerażenia, uwięziona w płonącym budynku. Ich twarze wykrzywia ból. Oczy są nie na swoim miejscu, usta mają otwarte, języki wykrzywione jak sztylety.

Picasso zdecydował się namalować Guernicę stosując ciemną, monochromatyczną paletę szarości, czerni i bieli. Być może chciał nawiązać do artykułów z gazet i fotografii ukazujących się wówczas tylko w czerni i bieli. Mógł również mieć na myśli pokazanie całego wydarzenia okiem obiektywnego reportera. Tego typu podobieństwa do prasowych raportów najwyraźniej widać w centrum obrazu, w którym artysta zastosował wzór przypominający gazetowy druk. Nagłe zmiany koloru między czernią a bielą dodają również obrazowi dramaturgii oraz złudzenia ruchu.

Na pierwszy rzut oka kompozycja Guernici wydaje się chaotyczna i niejasna. Odbiorca jest wrzucony w sam środek brutalnych wydarzeń. Wszytko wydaje się tu być w ruchu. Postacie są ściśnięte w małej, tajemniczej przestrzeni, pośród zmieniającej się perspektywy i kilku różnych punktów widzenia, charakterystycznych elementów wczesnego kubistycznego stylu Picassa. Obrazy nakładają się tu na siebie i zasłaniają nawzajem do tego stopnia, że ciężko jest określić ich kontury. Zniekształcone, niemal abstrakcyjne postacie zdają się być pourywane i niedokończone. Formy mieszają się ze sobą, a obecne na obrazie ostre, trójkątnie kształty wyglądają jakby cięły jego bohaterów na fragmenty. Mimo wszystko, można się tu dopatrzeć pewnego porządku. Picasso zbilansował całą kompozycję dzieląc postacie na trzy grupy i umieszczając nad centralną grupą trójkąt światła.

Debatom na temat znaczenia wizerunków z Guerniki na ma końca. Zapytany o możliwą symbolikę swojego dzieła, Picasso odparł, że było ono po prostu opowieścią o ludziach i zwierzętach, którzy ponieśli wówczas śmierć. “Obraz, nad którym właśnie pracuję, Guernica, jest wyrazem mojej odrazy wobec kasty wojskowych, przez których Hiszpania zatonęła w oceanie bólu i śmierci”. Koń i byk były wizerunkami, które Picasso używał przez całą swoja karierę, jako dziecko był on bowiem świadkiem rytuału śmierci odbywającego się podczas walk byków w Hiszpanii. Niektórzy badacze sztuki interpretują konie i byki jako symbol walki pomiędzy wojskami republiki (koń) i faszystowską armią Franco (buk). Picasso zdradził jedynie, że byk miał reprezentować ciemność i brutalność oraz dodał, że “Definiowanie symboli nie jest rolą malarza. Gdyby tak było, używałby on słów, żeby je opisać. To ludzie patrzący na obraz muszą interpretować symbole tak jak sami je rozumieją”.

Obraz zdaje się więc nie mieć jednego, oczywistego znaczenia. Być może właśnie ta niejednoznaczność, brak specyfiki historycznych dzieł lub fakt, że brutalne wojny toczą się do dziś sprawia, że Guernica jest tak samo ponadczasowy i uniwersalny wydźwięk jaki miała w 1937 roku.

Tekst: Lynn Robinson