Sztuka wczesnego chrześcijaństwa

Sztuka chrześcijańska sięga początkami do końca II i pierwszej połowy wieku III. Stary Testament zabraniał wykonywania rycin, dlatego jej narodziny nie były od początku tak oczywiste. Debata nad wykorzystywaniem obrazów związanych tematycznie z Pismem Świętym będzie istotnym wątkiem w świecie chrześcijańskim. Sztuka jest jednak istotnym filarem kultury Rzymsko-katolickiej i to jest główny powód jej narodzin.

Liczba chrześcijan rosła, ponieważ coraz więcej dorosłych osób przyjmowało chrzest będąc dorosłymi. Wychowywali się oni jednak w kultach, w których obrazy stanowiły istotny element wiary i element ten chcieli przynieść ze sobą. Na przykład, w Imperium Rzymskim zanikła tradycja kremacji, zamiast tego zmarłych ludzi chowano do grobów. Za murami Rzymu zaczęto budować katakumby, by tam dokonywać pochówku. Rodziny miały własne komnaty lub kubikulum by tam chować krewnych, niektórzy kusili się na grobowce i sarkofagi. Chrześcijańskie katakumby wpierw budowano zaraz obok pozostałych, a popularne wśród bogatych były sarkofagi z chrześcijańskimi zdobieniami.

Junius Bassus, rzymski prefekt miasta lub wysoki rangą reprezentant rządu, zmarły w 369r. p.n.e. Uczeni wierzą, że przeszedł na chrześcijaństwo zaraz przed śmiercią, co sugerują sceny z życia Chrystusa oraz Biblii. (Fotografia pokazuje gipsowy odlew oryginału).

Wyjątkową cechą najwcześniejszej sztuki tego okresu jest brak najbardziej charakterystycznych dla późniejszego chrześcijaństwa motywów. Nie znajdziemy w niej obrazów odwołujących się do Bożego Narodzenia, Ukrzyżowania czy Zmartwychwstania Chrystusa. Powodem był mistycyzm, jaki widzieli w swojej religii pierwsi chrześcijanie, historie z życia Jezusa były częścią wiedzy, którą traktowano jak sekret.

Wizje związane z śmiercią i zmartwychwstaniem były reprezentowane przez obrazy, które nie były ich bezpośrednimi przedstawieniami. Inspirację czerpano raczej z podobnych tematycznie historii Starego Testamentu. Może znacie historię Jonasza? Ogromna ryba połknęła go w całości, a po trzech dniach i trzech nocach bestia zwymiotowała całą zawartość swojego żołądka, w tym także i Jonasza. Wcześni chrześcijanie traktowali tę historię jako typ, czyli starotestamentowe motywy mające powtórzyć się w Nowym Testamencie. W chrześcijańskiej sztuce III wieku (zarówno na obrazach jak i na nagrobkach) możemy zatem zobaczyć różne historie z Starego Testamentu, w tym właśnie historię Jonasza, tak jak i Daniela w jaskini lwów, trzech Hebrajczyków w ognistym piecu, czy Mojżesza uderzającego o skałę.

Wszystkie z wymienionych jako przykład opowiadań można czytać jako alegorię istotnych wydarzeń z życia Chrystusa. Częstym tematem jest zbawienie, powtarzając nacisk na religijny mistycyzm pomagający osiągnąć zbawienie dla członków Kościoła. Częstotliwość tych motywów w grobach i katakumbach jest jak wizualna litania: Ocal mnie Panie jak ocaliłeś Jonasza z brzucha wielkiej ryby, ocal mnie jak ocaliłeś Hebrajczyków na pustyni, ocal mnie jak ocaliłeś Daniela w jaskini lwa, itd.

Można zrozumieć, dlaczego pierwsi chrześcijanie, którzy żyli w ciągłym strachu przed prześladowaniami Rzymu, znaleźli tak wielkie znaczenie w historii Mojżesza, który uderzając skałę zapewnił wodę na pustyni, a tym samym umożliwił Izraelitom wyjście do Ziemi Obiecanej.

Głównymi różnicami między publicznymi kultami a chrześcijaństwem były stosunek wierzących do własnej wiary i jej ortodoksyjnych elementów. Historia wczesnego Kościoła stoi pod znakiem trudności związanych stworzeniem spójnej, ortodoksyjnej doktryny oraz ustanowienia zbioru kanonicznych tekstów.

Pytania o Trójcę Świętą oraz Chrystusa nurtowały ciągle autorytety religijne. W kultach istniejących ówcześnie nie było ani istotnych tekstów, ani ortodoksyjnych stanowisk. Nacisk kładziono jedynie na utrzymanie tradycji. Ktoś akceptował istnienie bogów, ale nie musiał w nie wierzyć.

To skupienie się na spójnej doktrynie nie jest jednak aż tak wyjątkowe. Przypomina bowiem stosunek do filozofii w starożytnej Grecji oraz Cesarstwie Rzymskim. Filozof zakładał szkołę filozofii, szkoła przedstawiała nowy koncept na postrzeganie rzeczywistości (doktrynę). Następnie nauczyciele zgromadzeni wokół tego filozofa uczyli doktryny przyjętej w szkole. Taki sposób nauczania miał duży wpływ na kształtowanie się chrześcijańskiej teologii. Spójrzmy na otwarcie ewangelii św. Jana; "Na początku było słowo, a słowo było u Boga...". Dostrzegamy w nim ideę "logos" z filozofii Heraklita (535 - 475 p. n. e.). Chrześcijańscy apologeci tacy jak Justyn Męczennik już w II wieku rozumieli postać Chrystusa jako "logos świata Boga", ponieważ służył jako pośrednik między Bogiem a światem.

Jednym z nielicznych przedstawień Chrystusa we własnej osobie jest dekoracja Katakumb Św. Domitylli w Rzymie. Ukazuje on Jezusa otoczonego swoimi uczniami. Ktoś bardziej obeznany z późniejszą sztuką chrześcijańską mógłby pomylić tę scenę z Ostatnią Wieczerzą, ale tak na prawdę malunek nie przedstawia żadnej konkretnej historii. Zamiast tego ukazywał przekonanie, że Chrystus jest prawdziwym nauczycielem.

Sam Jezus ubrany jest w klasyczną szatę. W lewej ręce trzyma zwój, a prawą ręką wykonuje tak zwany gest ad locutio, czyli gest oratora. Te trzy elementy podkreślają autorytet jaki posiada Jezus, który dodatkowo zajmuje sam środek malowidła. Chrystus jest zatem traktowany jako filozof otoczony przez swoich naśladowców i uczniów.

Dla porównania z lewej widzimy wczesną podobiznę św. Piotra (co można rozpoznać dzięki charakterystycznych dla niego trójkątnej brodzie i wysokim czole) oraz rzymskiego dramaturga Sofoklesa. Apostoł jest przedstawiony na wzór tego, jak w Rzymie w IV w. p.n.e. przedstawiano filozofów.

Essay autorstwa Dr. Allen Farber

Introduction to the Old Testament (Hebrew Bible), Yale University Open Course videos

New Testament Reading Room, Tyndale Seminary

"Shedding Light on the Catacombs of Rome," BBC News

"From Jesus to Christ," Frontline PBS site

"The Fathers of the Church," biography and texts from the Catholic Encyclopedia