Klasycyzm w okresie wczesnego średniowiecza

W 1942 rolnik pracujący na polu w wschodniej Anglii odkrył znacznych rozmiarów zbiór rzymskiego srebra, których stworzenie datuje się teraz na IV wiek n.e. (na początku I w. n.e. te części Anglii zostały podbite przez Imperium Rzymskie). Zbiór ten nazwano Skarbem z Milkenhall (od nazwy pobliskiej wioski). Podejrzewa się, iż pierwotny właściciel zakopał swoją kolekcję luksusowych przedmiotów w 410r., gdy rzymska administracja opuszczała Anglię, mając nadzieję na odzyskanie swojej własności. Wśród łyżek, misek, naczyń i chochel jest pięknie udekorowany talerz, który mierzy 60cm i waży 8kg. Jego zdobienia przedstawiają bogów Neptuna i Bacchusa, mimo to ich właściciel najprawdopodobniej był chrześcijaninem. Taki konflikt był czymś typowym w tamtych czasach, gdy chrześcijaństwo nie było jeszcze dominującą religią. W tym okresie w sztuce dostrzec możemy bardzo szeroki wachlarz stylów oraz inspiracji, w którym często zestawiano klasyczne elementy w nowym wydaniu.

Rozwój sztuki antyku w kierunku wrażliwości średniowiecznej często postrzegany jako krok w tył. Zmiany te w przeszłości uczeni nazywali “upadkiem”. Jeśli wierzyć takiej interpretacji historii, jednym z skutków wyjątkowo niestabilnej atmosfery politycznej Imperium Rzymskiego w drugiej połowie III wieku wielu rzymian zaczęło przyjmować nieznane wcześniej wyznania z obrzeży imperium. Niektóre z tych religii obiecywały wyznawcom życie pozagrobowe dużo lepsze, od tego, jak żyli w tym czasie. Innym istotnym aspektem była postać Mesjasza, czyli kogoś, kto zapewnia zbawienie. W tym samym czasie problemy gospodarcze Imperium Rzymskiego powodowały obniżenie inwestycji w sztuki piękne. Obniżał się poziom edukacji, który do tej pory przez wiele pokoleń stawiał nacisk na kształcenie rzymskich artystów w stylu naturalizmu klasycznej sztuki antycznej. Z powodu niewystarczających środków na edukację, materiały i prowadzenie warsztatów oraz z powodu malejącej liczby patronów ceniących klasycyzm (naturalistyczny styl dominujący w antycznej Grecji i antycznym Rzymie) artyści zmuszeni byli do tworzenia w bardziej statycznym, dwuwymiarowym stylu. Idealistyczne odwzorowanie natury zaczęło ustępować miejsca prostym, lecz bogatym w symbolikę dziełom. Porzucenie stylu naturalistycznego złożyło się w czasie z rosnącą popularnością Chrześcijaństwa, które odrzucało uwielbienie bogactwa oraz wcześniejsze wzory piękna a zachęcało do prostoty.

Dwie kamienne płaskorzeźby na Łuku Konstantyna Wielkiego ukazują ten domniemany upadek. Użyta ponownie okrągła pieczęć ukazująca ofiarę Apollo (z lewej) pierwotnie wykonana była na potrzeby pomnika Cesarza Trojana między 117 a 138 rokiem (gdy Imperium było dużo bardziej stabilne). Wizerunek ten ukazuje wiele typowych dla klasycyzmu elementów: głęboką wymiarowość płaskorzeźby, starannie wykonane szaty przedstawionych postaci oraz różnorodność w ich ustawieniu. Dla porównania, na panelu ukazującym cesarza hojnie rozdającego prezenty (z prawej) wykonym między 312 a 315 rokiem, postaci są komicznie nieproporcjonalne, z wielkimi głowami i dłońmi a ich szaty zaznaczone są prostymi, wydrążonymi liniami.

Dlaczego postrzeganie tych zmian jako “upadku” może być problemem? Idea ta ignoruje, często zaprzeczając sama sobie, inne prądy artystyczne istniejące pod koniec antyku. Rzymianie od dawien dawna włączali nowo zdobyte tereny do Imperium przywłaszczając lokalne lokalne religijne zwyczaje oraz style artystyczne. Tworzyło to nową, typową dla lokalnej społeczności kulturę rzymską, która z reguły w tym procesie stawała się mniej naturalistyczna. Nawet artyści pracujący w stolicy, w Rzymie, mogli wybierać spośród bardziej naturalistycznych lub bardziej symbolicznych styli, zależnie od tego, kto zamówił dane dzieło i kto miał je później oglądać. Spójrzmy na przykład Grobowca z Amiternum (powyżej), wykonanego w pierwszym wieku, gdy klasycyzm był najbardziej rozpowszechnionym stylem Europy. Nie znajdziemy na nim typowej dla tego stylu uwagi do kompozycji. Zamiast tego artysta ustawił różnej wielkości postaci w szeregu w sposób, który wygląda na pozbawiony jakiegokolwiek planu.

Jeśli dzieła takie jak Grobowiec z Amiternum zawadzają w idei “upadku sztuki”, może pomagają one w zrozumieniu różnorodności panującej zarówno w stylach artystów jak i gustach ich patronów? Niektórzy uważają, iż Cesarz Konstantyn Wielki (który zalegalizował Chrześcijaństwo na terenie Imperium) oraz chrześcijanie, motywowani swoimi wierzeniami, woleli sztukę odbiegającą od drogiego stylu klasycznego preferując sztukę symboliczną. Jednak dzięki innym, przetrwałym do naszych czasów dziełom sztuki wiemy, że wielu bogatych, rzymskich chrześcijan (tak samo jak jak pogańscy koledzy) wciąż lubili styl klasyczny. Nawet jeśli tematy zamawianych przez nich przedmiotów były zupełnie nowe. Na przykład, wykonany w połowie IV wieku marmurowy sarkofag wysokiego urzędnika Juniusa Bassusa jest bogato zdobiony klasycznymi płaskorzeźbami ukazującymi sceny biblijne.

Junius był człowiekiem, który wychował się w rzymskim domu i nawrócił się na chrześcijaństwo jako dorosły mężczyzna. Dlatego jego sarkofag przepełniony był scenami znanymi z Biblii, jednak ukazanymi w iście antycznym stylu w jakim to wychował się zleceniodawca. Stojący apostołowie mają na sobie typowe dla Rzymian togi a młody Jezus Chrystus zasiada na sella curulis, fotelu zarezerwowanym dla wysoce postawionych urzędników Imperium. W przeciwieństwie do większości klasycznych prac tutaj głowy oraz dłonie postaci są odrobinę za duże w proporcji do reszty ciała, co jest jednym z elementów rozpoznawczych stylu wczesnego chrześcijaństwa.

Te estetyczne odstępstwa od restrykcyjnego klasycyzmu nie były typowe tylko dla sztuki zamawianej przez chrześcijan. Podobne tendencje pojawiały się w sztuce tworzonej na zamówienie patronów pogańskich. Ten dekoracyjny panel z kości słoniowej został zamówiony z okazji ślubu członków dwóch rodzin patrycjuszy (klasy arystokratycznej), rodu Nicomachi i rodu Symmachi. Postać kobieca ma powiększone (względem właściwych proporcji ciała) głowę oraz dłonie i przy ołtarzu, bardzo mały sługa stoi za ołtarzem. Kobieta opiera się na jednej nodze przy ołtarzu, gdy jej druga noga wyrzeźbiona została tak, że nachodzi na ramę dzieła co jest sprzeczne z zasadami naturalizmu i realizmu. Oceniając dzieła sztuki, które zostały nam z tamtych czasów wiemy, iż i chrześcijańscy i pogańscy patronowie lubili eksponaty, w których artyści odwracali się od niektórych elementów sztuki klasycznej.

Istniała różnorodność w tematach preferowanych wśród patronów różnych religii. Dzieła sztuki z tego okresu czasami łączą treści jawnie pogańskie z stylem typowym dla sztuki chrześcijańskiej opierającej się na tradycjach klasycyzmu. Ten tak zwany "Wspaniały talerz" znaleziony jako element skarbu z Mildenhall to wspaniały przykład takich artystycznych wymian idei. Skierowane ku środkowi ozdoby kilku warstw dekoracji wykonano metodą repusowania (czyli zdobienia blachy poprzez wybijania wgłębień na zimnej płaszczyźnie tworząc tym samym wypukły wzór z drugiej strony) i grawerowane dekoracje celebrują klasyczne motywy oceanu oraz hulanki na cześć Dionizosa. Włosy i broda rzymskiego boga Neptuna w centrum talerza otoczone są przez delfiny i wodorosty. Wokół nich nimfy ujeżdżają różne stwory morskie.

W warstwie najbardziej na zewnątrz talerza Dionizos (bóg wina), Herkules, Pan w otoczeniu tłumów satyrów i menad, którzy trzymają oset oraz pasterskie laski obracają się, ich szaty falują, wszyscy świętują pijąc białe wino.

Pomimo, iż klasyczny styl jak i motywy w sposobie ozdobienia talerza są niezaprzeczalnie, jesteśmy pewni, iż jego właściciel był chrześcijaninem. Łyżeczki (poniżej) z jego zestawu srebra zawierają chrześcijański symbol Chi-Rho (znak uzyskany przez nałożenie na siebie dwóch pierwszych greckich liter słowa "Christos", czyli greckiego imienia Jezusa) oraz alfy i omegi (pierwszej i ostatniej liter greckiego alfabetu używanej przez chrześcijan jako symbol Boga). Pomimo swojej wiary pierwotny właściciel całego skarbu czuł się wygodnie wystawiając na pokaz swój dekoracyjny talerz zapełniony nagimi świętującymi postaciami dekorując salę, w której przyjmował gości.

Zamiast podkreślając "upadek" czy nagły zanik w tematach i stylach artystycznych sztuki starożytnego Rzymu, rzymskie dekoracje początku średniowiecza ukazują się jako tak samo zróżnicowane, jak zróżnicowane było samo Imperium.

Dale Kinney and Anthony Cutler, “A Late Antique Ivory Plaque and Modern Response,” American Journal of Archaeology 98 (1994), pp. 457-480

Richard Hobbs, The Mildenhall Treasure (London: The British Museum Press, 2012)