Anthony van Dyck, Samson i Dalila

Na swoim obrazie Samson i Dalila, Anton van Dyck przedstawia chwilę pełną napięcia - ciszę przed burzą. Zamiast zobrazować punkt kulminacyjny tej starotestamentowej historii, ukazał moment zaraz przed tym. Bohaterskiemu Samsonowi za moment zostaną obcięte włosy - zabranie zostane źródło jego nadludzkiej siły. Na razie, odpoczywa ukołysany do snu przez swoją kochankę Dalilę; filistyński strażnik już wyczekuje w gotowości, by pochwycić go i pozbawić Samsona wolności, jak tylko się to stanie.

W dziele Van Dycka uwaga nie skupia się jednakże na bohaterze —Samsonie—ale na Dalili. Światło na obrazie pada na nią, podczas gdy krańce płótna oddalają się, ciemniejsze. Dalila jest pokazana przystrojona bogato biżuterią, rozebrana, udrapowana jedwabiem, i leżąca na łożu przykrytym ciężkim, połyskującym materiałem. Jej delikatna mleczno-biała skóra mocno kontrastuje ze śniadym Samsonem, odzianym jedynie w skórzaną przepaskę. Całość akcji w tej scenie skupia się na niej, kiedy podnosi palec w geście uciszenia strażników, ale jednocześnie wydania rozkazu do działania.

Dwie kobiety stojące za Dalilą zastygły spoglądając wyczekująco, czy Samson wybudzi się z drzemki. Również straże patrzą z niepewnością, wiedząc, że nawet ich wspólne siły nie równałyby się z nadczłowiekiem Samsonem. Van Dyck dodaje jeszcze więcej dramatyzmu ukazując cyrulika z narzędziem wyglądającym jak nożyce do strzyżenia owiec, podczas gdy zwykłe nożyczki również spełniłyby swoją rolę.

Samson i Dalila powstał we wczesnym okresie twórczości Van Dycka, około 1618-1620 roku. Malarz pracował w Antwerpii, w studio flamandzkiego mistrza, starszego od siebie o 22 lata Piotra Pawła Rubensa. Nie wiadomo dokładnie kiedy lub na jakich warunkach Van Dyck znalazł się w pracowni Rubensa; był jego uczniem, (praktykantem) czy może współpracownikiem, wynajętym do konkretnych zamówień. Rubens w każdym razie zdecydowanie wpłynął na twórczość Van Dycka, co można wyraźnie dostrzec w Samsonie i Dalili.

Samson i Dalila wydaje się być odpowiedzią na wcześniejszą rubensowską wersję tego samego tematu, (powyżej). Van Dyck zapożycza wiele elementów bezpośrednio od Rubensa—w szczególności kompozycję: widok z boku z muskularnym Samsonem śpiącym na kolanach kobiety. Van Dyck jednakże odwraca ustawienie postaci, być może zaznaczając, że opierał swój własny obraz na kopii obrazu—gdzie kompzycja jest zawsze odwórcona—niż na oryginale.

Van Dyck zapożycza także od Rubensa w kwestiach stylistycznych, np. w przedstawieniu ciała i muskulatury. Widzimy to wyraźnie w dekolcie Dalili oraz umięśnionych plecach Samsona. Rubens i Van Dyck obaj są zafascynowani teksturą i tkaninami. Zdobiony złotym brokatem materiał mógł służyć za rekwizyt w pracowni, ponieważ pojawia się na innych obrazach obu artystów, jak choćby w dziele Rubensa Św. Ambroży i Cesarz Teodozjusz (Kunsthistoriches Museum, Vienna) i Van Dycka, Mistyczne Zaślubiny św. Katarzyny Aleksandryjskiej (Museo del Prado, Madryt).

Samson i Dalila Van Dycka jednak odbiega od rubensowskiego modelu pod wieloma względami i, jako taki, może być uważany za wyzwanie dla przykładu mistrza i potwierdzenie pozycji Van Dycka jako czołowego malarza swojego pokolenia.

Decyzja Van Dycka, żeby ukazać moment przed obcięciem włosów Samsona stanowi również ważną rozbieżność w porównaniu do obrazu Rubensa, na którym akcja już się toczy. Celem Van Dycka na pierwszy rzut oka wydaje się być wykorzystanie tego momentu napięcia, by wzmocnić w swej opowieści poczucie dramatu. Van Dyck przyznaje Dalili ważniejszą rolę. Swoim palcem kobieta dyryguje całym zastępem postaci. W tym kontekście, jest on także w stanie włączyć przejaskrawione i przesadnie dramatyczne reakcje postaci drugoplanowych—w szczególności młodszej kobiety stojącej za Dalilą. To było coś, czemu malarz poświęcił wiele uwagi i do czego powracał wielokrotnie, w różnych etapach tworzenia. Zdjęcie rentgenowskie, (poniżej) jest dowodem na to, że Van Dyck zmieniał palce kobiety, rozchylając je bardziej, by wykreować bardziej dramatyczną sylwetkę na tle niebieskiego nieba.

Niewiele wiadomo na temat wczesnej historii posiadania Samsona i Dalili: kto był właścicielem oraz gdzie wisiał. Jednak, pozycja postaci—spoglądają w dół—może sugerować, że był zawieszony wysoko. Co więcej, obecność listwy u dołu obrazu może mieć architektoniczne znaczenie, oznaczając być może, że dzieło wisiało nad kominkiem. Do wczesnych lat XVIII wieku obraz był notowany w Amsterdamie, a później kupiony przez Noela Desenfansa, (założyciela Galerii Obrazu Dulwich) na aukcji w Londynie, w 1783r. Dzieło stanowiło serce kolekcji Galerii Obrazu Dulwich, która została otwarta w roku 1811. Do 1880r. jednak, obraz był uważany za pracę Piotra Pawła Rubensa. Dziś, autorstwo dzieła zostało ponownie przypisane Van Dyckowi i stanowi ważny przykład wczesnej twórczości artysty oraz wpływu Ruensa na jej bieg.

Opracowanie: Helen Hillyard, Asystent Kuratora w Galeria Obrazu Dulwich, Londyn.

Esej ten został przygotowany we współpracy z "Making Discoveries" serii wystaw w Galerii Obrazu Dulwich w Londynie. Ekspozycje pokrywają się z wydaniem przez galerię katalogu na temat Szkoły Holenderskiej i Flamandzkiej, który ma ukazać się jesienią 2016r. i który ma na celu rozpowszechnienie znaczących odkryć podczas tego ważnego projektu badawczego.