Pismo klinowe

Najwcześniejsze znane nam pismo pochodzi z ok. 3000 r. p.n.e. Jego wynalezienie przypisywane jest Sumerom, ludowi żyjącemu w dużych miastach ze scentralizowaną gospodarką na obszarze dzisiejszego południowego Iraku. Najstarsze tabliczki z inskrypcjami dotyczą pracy zarządców, być może administrujących dużymi ośrodkami kultu. Zapisano na nich informacje na temat rozdziału zapasów oraz transportu i przechowywania towarów. Urzędnicy świątynni musieli ewidencjonować zapasy zboża, owce i bydło przechodzące przez ich magazyny czy gospodarstwa, a w pewnym momencie trudno było już polegać wyłącznie na ludzkiej pamięci. Potrzebny był inny sposób, więc pierwsze znane zapiski mają postać rysunków przedstawiających przedmioty, które miały być spisane (piktogramów).

Pismo jako sposób utrwalania języka mówionego rozwinęło się z wcześniejszych systemów zapisu w końcu czwartego tysiąclecia. Pierwszy zapisany język Mezopotamii to sumeryjski. Większość najstarszych tabliczek pochodzi z miasta Uruk w południowej Mezopotamii i być może właśnie tam wynaleziona została ta forma pisma.

Teksty te zostały zapisane na wilgotnych tabliczkach glinianych za pomocą zaostrzonego narzędzia. Skrybowie prawdopodobnie zorientowali się, że szybciej i łatwiej jest przedstawić takie rzeczy jak zwierzęta w formie symboli niż realistycznych rysunków. Z czasem zaczęli więc stawiać na glinie zestandaryzowane znaki, tak aby mogły być odczytywane przez szerszą grupę osób.

Od początku znaki klinowe były układane i rozwijane tak, aby symbolizować poszczególne dźwięki, dzięki czemu mogły służyć do zapisu języka mówionego. Gdy udało się to osiągnąć, myśli i idee można było już wyrażać i przekazywać innym na piśmie.

Pismo klinowe jest jedną z najstarszych form pisma. Nazwa pochodzi od sposobu pisania za pomocą trzcinowego rylca, którym wyciskano w glinianych tabliczkach znaki w kształcie klinów. 
Odnaleziono listy zapisane w glinie oraz dzieła literackie, takie jak epos o Gilgameszu. Światło dzienne ujrzały też starożytne księgi rachunkowe i ogromne biblioteki, jak ta należąca do asyryjskiego króla Aszurbanipala (668-627 r. p.n.e.).

Pismo klinowe było wykorzystywane do utrwalania różnego rodzaju informacji dotyczących obrzędów religijnych, działalności gospodarczej i handlu. Pisma klinowego używano też do zapisywania opowieści, mitów i listów prywatnych.

Najpóźniejszy znany przykład zastosowania pisma klinowego to tekst z dziedziny astronomii z 75 r. n.e.\ W ciągu trzech tysięcy lat swojej historii pismo to było używane do zapisywania ok. 15 różnych języków, w tym sumeryjskiego, akadyjskiego, babilońskiego, asyryjskiego, elamickiego, hetyckiego, urartyjskiego i staroperskiego.

Kolekcja tabliczek klinowych Muzeum Brytyjskiego należy do najważniejszych na świecie. Zawiera ok. 130 000 tekstów i ich fragmentów, stanowiąc być może największy ich zbiór poza Irakiem.

Ozdobą kolekcji jest Biblioteka Aszurbanipala, zawierająca tysiące najważniejszych tabliczek z pismem klinowym, jakie kiedykolwiek odnaleziono. Z ich znaczenia zdał sobie natychmiast sprawę odkrywca Biblioteki, Austin Henry Layard, który napisał:

Biblioteka Aszurbanipala jest najstarszą zachowaną biblioteką królewską na świecie. Archeolodzy z Muzeum Brytyjskiego odkryli w jego stolicy, Niniwie (dzisiejsze wzgórze Kujundżyk) ponad 30 000 tabliczek z pismem klinowym, całych i we fragmentach. Obok napisów, listów, pism urzędowych czy prawniczych odnaleziono tysiące tekstów z dziedziny wróżbiarstwa, magii, medycyny i literatury, a także słowniki. Ten skarbiec wiedzy ma nieocenione znaczenie dla współczesnych badań starożytnego Bliskiego Wschodu już od chwili wykopania pierwszych fragmentów w latach pięćdziesiątych XIX w.

Najlepiej znanym dziełem literackim starożytnej Mezopotamii jest historia Gilgamesza, legendarnego władcy Uruk, i jego pogoni za nieśmiertelnością. Epos o Gilgameszu jest obszernym tekstem, najdłuższym utworem literackim w języku akadyjskim (używanym w Babilonii i Asyrii). Znany był na całym Bliskim Wschodzie, a jego wersje odnaleziono w Hattusie (stolicy Hetytów), w syryjskim Emar oraz w Megiddo w Palestynie.

Jedenasta tabliczka eposu opisuje spotkanie Gilgamesza z Utnapisztimem, Tak jak Noe z hebrajskiej Biblii Utnapisztim został ostrzeżony przed boskimi planami zesłania potopu. Zbudował statek, na którym schronił się wraz całym dobytkiem, rodziną, domowymi i dzikimi zwierzętami oraz rzemieślnikami wszelkich specjalności.

Utnapisztim ocalał z potopu, w którym zginęła cała ludzkość, po czym wylądował na górze Nimusz. Wypuścił gołębia, potem jaskółkę, ale ptaki wróciły nie znalazłszy suchego lądu, na którym mogłyby wylądować. Wreszcie wypuścił kruka, który już nie powrócił, co znaczyło, że wody potopu opadły.

Ta asyryjska wersja starotestamentowej opowieści o potopie jest najbardziej znaną tabliczką z Mezopotamii. Została odkryta w 1872 r. przez George'a Smitha, asystenta z Muzeum Brytyjskiego. Odczytawszy tekst... podskoczył, po czym rozgorączkowany zaczął biegać po pokoju, ku zdumieniu obecnych zdzierając z siebie odzież.

Tabliczka ta zawiera zarówno tekst zapisany pismem klinowym, jak i wyjątkową mapę mezopotamskiego świata. Babilon ukazany jest w centrum (prostokąt w górnej połowie koła), ale wymienione są także Asyria, Elam i inne miejsca.

Środkowy obszar otoczony jest okręgiem podpisanym "Morze Słone". Wokół zewnętrznej krawędzi morza oryginalnie znajdowało się prawdopodobnie osiem regionów, każdy oznaczony trójkątem i opisany jako "region" lub "wyspa" z informacją o odległości, w jakiej leży. Tekst opisuje te regiony, wymieniając żyjące tam najwyraźniej dziwne i mityczne bestie oraz wielkich bohaterów, jednak jest dosyć niekompletny. Regiony mają kształt trójkątów, ponieważ właśnie tak wyglądały, gdy wynurzały się zza horyzontu w czasie morskiej podróży.

Mapa ta uważana jest czasem za prawdziwy dokument starożytnej geografii, jednak choć poszczególne miejsca umieszczone są na niej mniej więcej w rzeczywistych lokalizacjach, to jednak jej głównym celem było ukazanie Babilończykom obrazu świata mitologicznego.

Dzięki asyryjskim zapiskom chronologia Mezopotamii aż do ok. 1200 r, p.n.e. jest dość pewna. Jednak co do wcześniejszych czasów mamy mniej pewności.

Ta tabliczka jest najważniejszym (i zarazem najbardziej kontrowersyjnym) źródłem umożliwiającym odtworzenie mezopotamskiej chronologii sprzed ok. 1400 r. p.n.e.

Tekst na tabliczce jest wykonaną w Niniwie w VII w. p.n.e. kopią zapisków na temat obserwacji planety Wenus prowadzonych ok. 1000 lat wcześniej za panowania króla babilońskiego o imieniu Ammi-Saduqa. Współcześni astronomowie użyli informacji z tego tekstu do ustalenia dat jego panowania (1646-26 r. p.n.e.). Zdawało się, że tekst ten pozwoli obliczyć też daty panowania władców Babilonii rządzących na przełomie trzeciego i drugiego tysiąclecia p.n.e. Niestety, datowanie na jego podstawie jest bardzo niepewne z powodu licznych nieścisłości w zapisach. Z tego powodu powstało kilka odmiennych chronologii przyjętych przez różnych badaczy w zależności od tego, czy przyjęli górne, środkowe czy dolne granice możliwych okresów. Za każdą z tych chronologii stoją solidne argumenty.

Umiejętność pisania nie była w Mezopotamii szczególnie rozpowszechniona. Skrybowie, niemal zawsze mężczyźni, musieli przejść odpowiednie szkolenie i gdy udało im się je ukończyć, mogli tytułować się dubsar, czyli "skryba". Stawali się członkami uprzywilejowanej elity i mogli - jak ich koledzy w starożytnym Egipcie - patrzeć z góry na swoich współobywateli.

Nasza wiedza na temat edukacji w Babilonii pochodzi z sumeryjskich tekstów z okresu starobabilońskiego. Teksty te weszły do kanonu i były kopiowane nawet jeszcze tysiąc lat później. Nauka w szkole zaczynała się w dzieciństwie w é-dubba, czyli "domu tabliczek". Choć każdy dom miał przełożonego, któremu pomagał asystent i sekretarz, to za podstawowe nauczanie i dyscyplinę odpowiadali prawdopodobnie starsi uczniowie, szkolni "starsi bracia". Wszystkim tym osobom należało schlebiać i czasem nawet wręczać podarki, by uniknąć bicia.

Oprócz matematyki edukacja babilońskich skrybów obejmowała głównie pisanie w języku sumeryjskim i akadyjskim za pomocą pisma klinowego oraz naukę zasad tworzenia listów, umów i ksiąg rachunkowych. Patronką skrybów była sumeryjska bogini Nisaba. W późniejszych czasach jej miejsce zajął bóg Nabu, którego atrybutem był rylec (przycięta trzcina służąca do wyciskania znaków w wilgotnej glinie).

Próby odczytania pisma klinowego rozpoczęły się w XVIII w., gdy europejscy badacze szukali dowodów na istnienie miejsc i prawdziwość wydarzeń z Biblii. Podróżnicy, badacze starożytności i pierwsi archeolodzy odwiedzający Bliski Wschód odkrywali wielkie miasta, takie jak Niniwa i przywozili różnorodne artefakty, w tym tysiące glinianych tabliczek pokrytych pismem klinowym.

Badacze rozpoczęli niezwykle trudną pracę nad odczytaniem tych dziwnych znaków, za pomocą których zapisano teksty w językach nie słyszanych od tysięcy lat. Stopniowo znaki pisma klinowego reprezentujące różne języki zostały odszyfrowane dzięki wysiłkowi wielu zaangażowanych osób.

Potwierdzenie sukcesu pojawiło się w 1857 r.. Królewskie Towarzystwo Azjatyckie wysłało kopie odnalezionych właśnie glinianych tabliczek z zapisem osiągnięć wojskowych i łowieckich króla Tiglat-Pilesera I (panował w latach 1114-1076 p.n.e.) do czterech badaczy: Henry'ego Creswicke'a Rawlinsona, Edwarda Hincksa, Juliusa Opperta i Williama H. Foxa Talbota. Wszyscy pracowali niezależnie i odesłali tłumaczenia, które w dużej mierze były ze sobą zgodne.

Zostało to uznane za dowód, że wreszcie odczytano pismo klinowe, nawet jeśli nadal są w nim elementy, których do końca nie rozumiemy i badania wciąż trwają. Jednak wszystko, co zdołaliśmy odczytać, otworzyło przed nami wrota do świata starożytnej Mezopotamii. Poznaliśmy nie tylko ówczesny handel, budownictwo i administrację, ale także wielkie dzieła literackie, historię i życie codzienne na tych terenach.

Mapa świata: I.L. Finkel, "Dodatek do Mapy Świata: znaczące odkrycie" ("A join to the Map of the World: a notable discovery"), British Museum Magazine: 5 (Zima 1995), str. 26-27. 

W. Horowitz, Kosmografia Mezopotamii (Mesopotamian cosmic geography) (Winona Lake, Eisenbrauns, 1998).

I.L. Finkel, Gilgamesz: król bohater (Gilgamesh: the hero king) (Londyn, The British Museum Press, 1998). 

Obserwacje Wenus: M. Roaf, Atlas kulturowy Mezopotamii (Cultural atlas of Mesopotamia) (Nowy Jork, 1990).

© Rada Powiernicza Muzeum Brytyjskiego