Rzymska architektura mieszkalna (domus)

Żeby zrozumieć architekturę rzymskiego domu, samo poznanie nazw poszczególnych części konstrukcji nie wystarczy. Dom był bowiem istotnym ośrodkiem codziennego życia i odzwierciedlał stosunki społeczno-ekonomiczne panujące w starożytnym Rzymie. Typ konstrukcji zwany domus (łac. "dom") odnosi się do budynku przeznaczonego dla bliższej lub dalszej rodziny i zlokalizowanego w mieście. Jako typ, domus w starożytnym Rzymie budowano od najwcześniejszych lat, choć zdarzały też się zmiany jego formy architektonicznej. Choć Pompeje i Herkulanum dostarczają najlepiej zachowanych zabytków architektury typu domus, to ten typ występował na całym terytorium starożytnego Rzymu.

Chociaż nie ma czegoś takiego jak "typowy" domus, to można wyróżnić pewne cechy wspólne. Należy jednak pamiętać, że poszczególne budynki różnią się między sobą. Żyjący w starożytności Witruwiusz w swoim traktacie o architekturze przedstawił bogaty opis wariantów domusowej architektury. Szczególnie dokładnie opisał główne pomieszczenie, zwane atrium (nr 3 na powyższym diagramie).

W klasycznym układzie przestrzennym rzymskiego domus atrium stanowiło serce domu. Jako główne pomieszczenie jego publicznej części (pars urbana), atrium było ośrodkiem życia towarzyskiego i politycznego. W dni robocze mężczyzna będący głową rodziny (paterfamilias) przyjmował tam swoich klientów. Atrium służyło bowiem jako swojego rodzaju poczekalnia dla kontrahentów. Klienci wchodzili do atrium od strony ulicy przez wąski korytarz zwany fauces (pkt 1 na powyższym diagramie). W bogatych domach drzwi pilnował odźwierny (ianitor). Ponieważ atrium było pomieszczeniem, gdzie zaproszeni goście i klienci spędzali czas, właściciel domu nie oszczędzał na wyposażeniu i dekoracjach. W kącie atrium często ustawiano domowy ołtarz (lararium). W niewielkich szafkach w atrium przechowywano również maski pogrzebowe zmarłych przodków. Do atrium mogły przylegać sypialnie (cubicula - pkt 8 na diagramie), pokoje boczne lub skrzydła (alae - pkt 7), a także gabinet zwany tablinum (pkt 5), w którym urzędował paterfamilias. Tablinum przeważnie jest kwadratowym pomieszczeniem w tylnej części atrium. Jego wyposażenie stanowiły przedmioty związane z działalnością paterfamilias, na przykład biurko oraz różnego rodzaju wytrzymałe skrzynki, co potwierdzają niektóre znaleziska w Pompejach.

Jak podaje Witruwiusz (De architectura 6.3), układ atrium mógł przybierać rozmaite konfiguracje. Wśród jego typologii było atrium toskańskie (atrium Tusnaniscum), atrium tetrastylowe (atrium tetrastylum) oraz atrium korynckie (atrium Corinthium). Typ toskański nie miał kolumn, przez co ciężar sufitu spoczywał na krokwiach. Zarówno typ tetrastylowy, jak i koryncki miały na środku kolumny. W atriach korynckich przeważnie znajdowało się więcej kolumn. Były też wyższe.

Wszystkich trzy typy charakteryzował otwór w środkowej części dachu (compluvium) oraz znajdujący się pod nim basen w podłodze (impluvium - pkt 4 na planie). Przez compluvium docierało do atrium światło, świeże powietrze i woda deszczowa. Impluvium pozwalało gromadzić deszczówkę, skąd spływała do podziemnego zbiornika. Wodę można było później wykorzystać do różnych celów.

Poza atrium i tablinum znajdowała się część prywatna domu (pars rustica). Część prywatna zwykle okalała otwarty dziedziniec zwany perystylem (pkt 11 na planie domu). Klienci nie mieli wstępu do pars rustica, która była ośrodkiem życia rodzinnego. Środkowa część perystylu nie miała dachu, przez co mógł się tam mieścić ozdobny ogród z fontannami i dziełami sztuki albo funkcjonalna kuchnia ogrodowa (bądź kombinacja tych elementów). Rozmiar i układ perystylu bardzo się różnił i zależał od wielkości samego domu.

Do perystylu przylegały pomieszczenia użytkowe, takie jak kuchnia (culina - pkt 9), sypialnie (cubicula - pkt 8), kwatery niewolników, latryny i czasem łaźnie, a także najważniejsze pomieszczenie - jadalnia (triclinum - pkt 6). W jadalni odbywały się uczty dla zaproszonych gości. Uczta jednak była czymś więcej niż okazją, by jeść i pić. Rozrywki, dyskusje i dialogi filozoficzne często urozmaicały program wieczoru. Na uczty zapraszano najbliższych przyjaciół, rodzinę i wspólników paterfamilias. Triclinum często było bogato ozdobione freskami i przenośnymi dziełami sztuki. Goście zajmowali miejsca zgodnie z określonymi zasadami. Ci o wyższej pozycji zajmowali miejsca honorowe.

Żadna forma architektoniczna nie jest niezmienna i domus potwierdza tę regułę. Formy architektoniczne rozwijają się i przekształacają z biegiem czasu, dopasowując się do i reagując na zmienne potrzeby, zwyczaje i funkcje. Chronologia architektury domus jest kwestią sporną, zwłaszcza jeśli chodzi o jej początki i wpływy na jej wczesną formę.

Wiele starożytnych domów w basenie Morza Śródziemnego, podobnie jak rzymski dom z atrium, zdradza skłonność do projektowania wokół centralnego dziedzińca. Rzymianie mogli inspirować się architekturą Etrusków, a także Greków. Prawdę mówiąc, nie da się wskazać jednego źródła inspiracji. Bardziej prawdopodobnym jest, że Rzymianie odpowiadali na różne wpływy pojawiające się nad Morzem Śródziemnym.

Do II i I w. p.n.e. domus zadomowił się na dobre. To z tego okresu pochodzi najwięcej odkrytych budynków mieszkalnych z Pompei i Herkulanum. W czasach republikańskich system relacji społecznych, który nazywamy klientelizmem (albo patronażem) nie tylko miał się dobrze, ale wręcz stanowił podwaliny rzymskiej polityki i interesów. Ten układ zmienił się wraz z rozwojem rzymskiego systemu politycznego.

Po upadku republiki w końcu I w. p.n.e, cesarz stał się patronem uniwersalnym, natomiast republikańska klientela odeszła od dawnych tradycji. Być może w odpowiedzi na zmiany społeczne zaczęto budować inne domy. Najoczywistszym przykładem ewolucji w projektowaniu domu, jest zaprzestanie traktowania atrium jako głównego pomieszczenia. Przykład Domu Erosa i Psyche w Ostii (II-IV w. n.e.) pokazuje, że miejsce atrium zajęły przestronne jadalnie oraz dziedzińce z wyszukanymi fontannami.

Autor eseju: dr Jeffrey A. Becker

Jean-Pierre Adam, Roman Building: Materials and Techniques, trans. Anthony Mathews (Bloomington IN: Indiana University Press, 1994).

Penelope M. Allison, “The Relationship between Wall-decoration and Room-type in Pompeian Houses: A Case Study of the Casa della Caccia Antica," Journal of Roman Archaeology 5 (1992), pp. 235-49.

Penelope M. Allison, Pompeian Households. An Analysis of the Material Culture (Los Angeles: Cotsen Institute of Archaeology, University of California, Los Angeles, 2004). (online companion)

Bettina Bergmann, “The Roman House as Memory Theater: The House of the Tragic Poet in Pompeii,” The Art Bulletin 76.2 (1994) 225-256.

C. F. M. Bruun, “Missing Houses: Some Neglected domus and Other Abodes in Rome,” Arctos 32 (1998), pp. 87-108.

John R. Clarke, The Houses of Roman Italy, 100 B.C.-A.D. 250: ritual, space, and decoration (Berkeley: University of California Press, 1991).

A. E. Cooley and M.G.L. Cooley, Pompeii and Herculaneum: a sourcebook, second ed. (London and New York: Routledge, 2014).

Peter Connolly, Pompeii (Oxford: Oxford University Press, 1990).

Kate Cooper, "Closely Watched Households: Visibility, Exposure and Private Power in the Roman Domus," Past & Present 197 (2007), pp. 3-33.

Eugene Dwyer, "The Pompeian Atrium House in Theory and Practice," in E.K. Gazda, ed., Roman Art in the Private Sphere: New Perspectives on the Architecture and Decor of the Domus, Villa, and Insula (Ann Arbor: University of Michigan Press, 1991), pp. 25-48.

Carol Mattusch, Pompeii and the Roman Villa: Art and Culture around the Bay of Naples (Washington D.C.: National Gallery of Art, 2008.)

August Mau, Pompeii: its life and art (Washington D.C.: McGrath, 1973).

D. Mazzoleni, U. Pappalardo, and L. Romano, Domus: Wall Painting in the Roman House (Los Angeles: J Paul Getty Museum, 2005).

Alexander G. McKay, Houses, Villas, and Palaces in the Roman World (Ithaca NY: Cornell University Press,1975).

G.P.R. Métraux, "Ancient Housing: Oikos and Domus in Greece and Rome," Journal of the Society of Architectural Historians 58 (1999), pp. 392-405.

Salvatore Nappo, Pompeii: a guide to the ancient city (New York: Barnes & Noble Books, 1998).

Andrew Wallace-Hadrill, "The development of the Campanian house," in J.J. Dobbins and P.W. Foss, eds., The World of Pompeii (London and New York: Routledge, 2007) 279-91.

Andrew Wallace-Hadrill, "Rethinking the Roman Atrium House," in R. Laurence and A. Wallace-Hadrill, eds., Domestic Space in the Roman World: Pompeii and Beyond (Portsmouth: Journal of Roman Archaeology, 1997).

Andrew Wallace-Hadrill, “The Social Structure of the Roman House,” Papers of the British School at Rome 56 (1988), pp. 43–97.

Andrew Wallace-Hadrill, Houses and Society in Pompeii and Herculaneum (Princeton: Princeton University Press, 1996).

Andrew Wallace-Hadrill, Herculaneum: Past and Future (London : Frances Lincoln Limited, 2011).

Timothy Peter Wiseman, “Conspicui postes tectaque digna deo: The Public Image of Aristocratic Houses in the Late Republic and Early Empire,” in L'Urbs: Espace urbain et histoire (1er siècle av. J.C.-IIIe siècle ap. J.C.) (Rome: Ecole Française de Rome, 1987) 393-413.

Paul Zanker, Pompeii: Public and Private Life, trans. D. L. Schneider (Cambridge, Mass.: Harvard University Press, 1998).