Poddaństwo w Europie

Wyobraź sobie, że jesteś biednym Europejskim farmerem w średniowieczu. Oto twoja sytuacja polityczna: nie posiadasz na własność terenu, na którym mieszkasz. Wynajmujesz go od barona lub hrabiego. Ty i Twoi sąsiedzi mają pług na spółkę, i używacie razem swoich wołów, by orać ziemię wspólnie. Mobilność społeczna jest niewielka: Twoi rodzice i dziadkowie pracowali na tej samej ziemi. Nie masz nawet prawa opuścić włości właściciela bez jego pozwolenia. Jesteś chłopem pańszczyźnianym w feudalnej ekonomii.

Termin feudalny jest podchwytliwy, bo niewielu uczonych całkowicie się zgadza co do tego, co on obecnie znaczy. XVII wieczni historycy i prawnicy, którzy studiowali średniowiecze postanowił nadać bardziej pospolitą nazwę różnorodnym układom między właścicielami ziemskimi a najemcami, które istniały w północno-zachodniej Europie w średniowieczu, począwszy od upadku Imperium Karola Wielkiego pod koniec IX wieku kończąc na wybuchu epidemii Dżumy i buncie chłopów w XIV wieku. Choć te układy miały różnorodną formę, były one wszystkie określane jako feudalizm, od średniowieczno łacińskiego określenia feudum , odnoszącego się do nieruchomości. Średniowieczne gospodarki w dużej mierze opierały się na działaniach tych majątków ziemskich. Współcześni historycy kwestionują, czy objęcie tych wszystkich sposobów zarządzania ziemią jednym określeniem jest użyteczne. Zamiast rozpoczynać spory jak zorganizować tę historię, porozmawiajmy o niektórych wspólnych wątkach o tych osiedlach. Dla naszych celów, ważne jest, że te ziemie były uprawiane kombinacją wolnej i nie wolnej pracy — porozmawiajmy o tym, jak do tego doszło.

Stosunki lenne (czyli układy między właścicielami ziemskimi a użytkownikami ziemi) były najbardziej ujednolicone na poziomie Europy pod koniec VIII i na początku IX wieku naszej ery. Karol Wielki podzielił swoje dominium na hrabstwa, rządzone przez wyznaczonych przez niego hrabiów. Po jego śmierci, imperium się jednak rozpadło. Hrabiowie, którzy otrzymali ziemię od dworu Karola Wielkiego, zaczęli umacniać swoją władzę, coraz ściślej kontrolując ludzi, żyjących na ich ziemiach. Wciąż podlegali Kościołowi i królestwom, gwarantującym ich prawa do ziemi, ale każdy z średniowiecznych panów zaczął ustalać własne zasady. Wyobraź sobie, że podróżujesz przez średniowieczną Europę - Twój szlak biegnie przez setki niewielkich królestw, każde z własnym dworem, każde z sądem ziemskim.

Pola na tych posiadłościach były uprawiane przez nie wolnych farmerów, czyli chłopów. Aby odkryć co tak naprawdę znaczy być chłopem, będziemy musieli się trochę cofnąć i odwiedzić późne Imperium Rzymskie.

Niewolnictwo było podstawą Rzymskiej ekonomii: niewolnicy uprawiali pola, czyścili domy, wydobywali kamień i sól i czasami pracowali jako księgowi dla bogatych Rzymian. Wielkie posiadłości uprawiały drogie uprawy jak oliwki i winogrona; takie posiadłości potrzebowały dużo niewolników, aby funkcjonować.

Blisko pięćdziesięcioletni Kryzys Imprerium Rzymskiego w III wieku naszej ery doprowadził do wojny domowej oraz załamania gospodarki i handlu w całym Imperium Rzymskim. To oznaczał chwilowy zastój w dalekosiężnym handlu winem i oliwą. Wraz z zahamowaniem cesarskich podbojów, zmniejszył się napływ niewolników - jeńców i porwanych dzieci. Oznaczało to, że elity, które zarządzały majątkami ziemskimi, musiały gdzie indziej szukać taniej siły roboczej. Bez scentralizowanej gospodarki, majątki ziemskie musiały stać się samowystarczalne, produkując pożywienie i rękodzieło bez pomocy z zewnątrz.

Wraz z załamaniem się gospodarek miast, ubodzy miejscy plebejusze zaczęli migrować na wieś, wchodząc w nowy system pracy z właścicielami ziemskimi. Ci dawni mieszkańcy miast, nie będąc ani zupełnie zniewoleni, ani w pełni wolni, nazywani byli kolonami. Kolonowie byli rolnikami-dzierżawcami; nie posiadali ziemi na własność, a jedynie dzierżawili ją od właścicieli ziemskich w zamian za część plonów, jakie uzyskali z uprawianego pola. Wraz z rozwojem tego systemu pracy, rzymscy cesarze uchwalili prawa przywiązujące kolonów do ziemi, a ich status czyniące dziedzicznym - przekazywanym z pokolenia na pokolenie. Koloni mogli zawierać związki małżeńskie, ale nie z nie-kolonami. Nie mogli opuścić ziemi, do której byli przypisani. Nie mogli wnieść pozwu przeciwko właścicielom ziem, które uprawiali.

Ten system, i te ograniczenia, w końcu przekształciły się w tzw. pańszczyznę. Podobne systemy pojawiły się niezależnie w kilku różnych społeczeństwach.

Między niewolnictwem a pańszczyzną są ważne różnice. Niewolnictwo to system, w którym człowiek może być kupiony i sprzedany jak majątek; niewolnicy nie byli postrzegani jako istoty ludzkie obdarzone prawami. Spojrz na tłumaczenie tego tekstu prawnego z wczesnośredniowiecznej Bawarii, dziś regionu w Niemczech: "Zakończona sprzedaż nie podlega zmianom, chyba że w niewolniku, koniu lub innym inwentarzu żywym znaleziono defekt, który sprzedawca ukrył...: jako że zwierzęta mają defekty, które sprzedawca może czasami ukrywać."

Zaliczanie niewolników do inwentarza żywego było typowe dla okresu, z jakiego pochodzi ten tekst; niewolnicy nie byli uznawani za ludzi. Jednak chłopi pańszczyźniani byli w świetle prawa ludźmi, choć mieli zdecydowanie mniej praw niż wolni chłopi (ubodzy rolnicy o niskim statusie społecznym). Wolność przemieszczania się chłopów pańszczyźnianych była ograniczona, tak samo jak ich prawo własności; musieli też dostarczać różnego rodzaju daniny i posługi panom pańszczyźnianym.

Wraz z podbojem Cesarstwa Zachodniorzymskiego przez ludy germańskie od V wieku naszej ery, wiele instytucji cesarstwa zaczęło chwiać się w posadach. Walki o władzę i sprzeczne interesy zniszczyły tradycyjne szlaki handlowe pomiędzy częściami Cesarstwa Rzymskiego. Elity, dzięki zasługom w wojnach lub po prostu wpływom politycznym, kontrolowały ziemie i ludzi na nich żyjących. Rzymskie posiadłości ziemskie nie zniknęły, ale zmieniali się ich właściciele i przeznaczenie. Posiadacze ziemscy przerzucili się z uprawy eksportowanych wcześniej winogron i oliwek na uprawę zboża i hodowlę zwierząt na własne potrzeby.

Tak jak kiedyś rzymscy kolonowie, średniowieczni chłopi pańszczyźniani mogli posiadać własność i zawierać związki małżeńskie, ale ich prawa były ograniczone. Zgodnie z zasadą merchet lub formariage, chłop musiał uiścić opłatę, by poślubić osobę spoza majątku pana, jako że pozbawiał go źródła dochodu, opuszczając jego ziemie. "Jeśli [chłop pańszczyźniany] zmarł bezpotomnie", pisze historyczna Barbara Tuchman, "jego dom, narzędzia i cały dobytek wracały do pana zgodnie z prawem morte-main [martwej ręki], zgodnie z logiką, wedle której były one jedynie wypożyczone chłopowi do pracy za życia."

Dzierżawcy — czyli ludzie, którzy nie byli właścicielami ziemi, na której pracowali — byli zobowiązani do różnych świadczeń na rzecz swoich panów. Mogła to być część ich zbiorów, dni pracy na własnym polu pana — zwanym domeną - lub pieniądze. Rodzaj i kwota płatności nie podlegała siłom rynkowym; była przymusowa, czyli narzucona. W średniowieczu nie było zwyczajowego czynszu, a dzierżawcy nie mieli zbyt wielu sposobów, by podważać wysokość narzucanego im czynszu. Pan pańszczyźniany — który ustalał warunki dzierżawy — sprawował też zazwyczaj władzę sądowniczą na poziomie lokalnym. Gospodarka etyczna, w której kultura lub interwencja polityczna ograniczają ceny rynkowe i wolność umów, była promowana przez Kościół. System ten gwarantował panu prawo do ustalania zasad, a biednemu chłopu — prawo do opieki pana. Ceny ustalano, by były sprawiedliwe. Przykładem mogą być przestrzegane w tym okresie biblijne zakazy nakładania odsetek. Gdy wspólne wartości społeczności były naruszane, chłopi odrzucali system i wzniecali rewolty. Jak pisze Will Durant w "Historii cywilizacji", "to sama społeczność była zatem naczelnym źródłem praw. Baron lub król mógł wydawać rozkazy, ale nie stanowiły one prawa; i jeśli oczekiwał on więcej, niż przewidywał zwyczaj, napotykał powszechny opór."

Lordowie Posiadłości nie byli zawsze szlachcicami. Wiele posiadłości w Anglii było, na przykład klasztorami. W rozrachunkach trzynastowiecznego klasztoru chłop o imieniu Hugh Miller płacił trzy rodzaje czynszów: monetarny, w postaci pracy i w postaci jedzenia. Co roku Miller płacił trzy Szylingi i pensa - w przybliżeniu obecnie ok. $266 . Pracował na ziemi opata trzy dni w tygodniu, z wyjątkiem jednego tygodnia na Święta, na Wielkanoc i na festiwal wiosenny. Oprócz pieniędzy i pracy, Miller był winny opatowi jedną wiązankę przenicy, 18 snopów owsa, trzy kury i koguta co rok, i pięć dodatkowych jaj na Wielkanoc.

Biorąc to wszystko pod uwagę, jaki był pożytek z pańszczyzny? Dlaczego chłop pańszczyźniany tolerował takie praktyki?

Bez pokoju, jaki gwarantowały rządy Karola Wielkiego, chłopi potrzebowali opieki pana pańszczyźnianego. Bez silnej władzy centralnej, przemoc czyhała zewsząd: ze strony bandytów i ze strony uzbrojonych band innych panów. W zamian za doglądanie pańskiej domeny, chłop mógł oczekiwać, że prywatna armia właściciela ziemskiego obroni go. Pan także potrzebował chłopów; zachodnia Europa zmagała się z niedostatkiem siły roboczej, spowodowanym wojnami i chorobami. To częściowo dlatego warunki pańszczyzny ograniczały prawo chłopa do przeprowadzki, utrzymując zasoby pracy dla klasy panów. Choć warunki tych ustaleń znacznie się różniły, pochodziły wszak z różnych źródeł - "barbarzyńskie" kodeksy plemion germańskich, prawo kościelne, rzymskie rozporządzenia dotyczące prawa własności - niektóre praktyki dotyczące pracy były stosunkowo standardowe.

Nie w pełni wolne rolnictwo, nadzorowane przez elitę posiadaczy ziemskich, utrzymywało jednostki wojskowe, które broniły majątków oraz ludzi na nich żyjących i pracujących. Bogactwo wygenerowane przez te feudalne majątki finansowało krucjaty, a po epidemii czarnej śmierci i rewoltach chłopskich, zaczęło gromadzić się w stanie chłopskim. To doprowadziło do specjalizacji rzemieślników, rozwoju miast i popytu na dobra z dalekich krajów. Te z kolei czynniki umożliwiły rozwój organizacji cechowych i gildii, renesans i wielkie odkrycia geograficzne.